Obecnie wielu dorosłych – nauczycieli i rodziców obserwuje rosnące problemy ze świadomym kierowaniem procesów uwagowych u dzieci, większe rozkojarzenie, zmniejszone możliwości pamięciowe, gorsze wykonywanie prostych i złożonych czynności. Deficyty te zauważamy w toku codziennych czynności – to m.in. kłopoty z rozumieniem słownych i pisemnych poleceń, „zawieszanie się”, czytanie bez rozumienia tekstu, kłopoty z pamięciowym uczeniem się (tabliczka mnożenia, wiersze), zapominanie wielu rzeczy, wolne tempo pracy. Kłopoty
te dotyczą nie tylko dzieci z ADHD lub o obniżonej sprawności intelektualnej – wielu uczniów doświadcza syndromu nieadekwatnych osiągnięć szkolnych z powodu kłopotów z myśleniem, zapamiętywaniem i słabą koncentracją uwagi.\
KONTROLA POZNAWCZA
Kontrola poznawcza (ang. cognitive control) jest pojęciem z psychologii poznawczej i odnosi się do zdolności kontrolowania i nadzorowania przebiegu procesów poznawczych, organizowania aktywności umysłowej. Badacze zwracają uwagę szczególnie na kilka aspektów działania kontroli poznawczej. Ujawnia się ona między innymi w takich aspektach funkcjonowania, jak czynności automatycznych, hamowanie, inne funkcje wykonawcze.
Ważnym etapem w procesie rozwoju dziecka jest osiągnięcie zdolności do samoregulacji. Jest to ważna umiejętność pozwalająca wraz z wiekiem na coraz pełniejsze uniezależnienie się
od pomocy ze strony osób dorosłych. Nabywanie tej kompetencji odbywa się stopniowo wraz z dojrzewaniem biologicznym mózgu dziecka i nabywaniem nowych doświadczeń. W ten sposób z czasem nabywana jest przez dziecko zdolności kierowania własnymi myślami
i zachowaniem w sposób świadomy, celowy i zaplanowany, rozwijana jest niezależność, kształtuje się jednocześnie poczucie własnej tożsamości i samoskuteczności. Zdolności samoregulacyjne mają zasadnicze znaczenie nie tylko dla rozwoju osobowości dziecka, lecz także dla ukształtowania jego fizycznej samodzielności i poczucia autonomii oraz gotowości szkolnej w wymiarze poznawczym i społecznym oraz dla poziomu jego przyszłych osiągnięć edukacyjnych, zawodowych i szerzej – życiowych.
AUTOMATYZACJA (ang. automatization) – zagadnienie to dzieli czynności – czy to procesy poznawcze, czy reakcje i zachowania – na realizowane w sposób kontrolowany i realizowane w sposób zautomatyzowany, tj. pozbawiony kontroli. Procesy kontrolowane charakteryzują się tym, że wymagają koncentracji uwagi i dużych ilości zasobów uwagowych, co czyni z nich aktywność wysiłkową. Jeżeli kontrolowana czynność jest złożona, wymaga nadzorowania przebiegu każdego z kolejnych etapów. Procesy zautomatyzowane natomiast nie wymagają dużych zasobów uwagowych ani koncentracji uwagi, są więc bez wysiłkowe dla systemu poznawczego, wykonywane są, jednakże w sposób całościowy – raczej nie można ich zmodyfikować, ani zatrzymać w dowolnym momencie. W tym celu potrzeba je ponownie objąć kontrolą poznawczą. W pewnym sensie można powiedzieć, że procesy kontrolowane to procesy kontrolowane w sposób świadomy, zaś procesy zautomatyzowane są wykonywane jako czynności nieuświadamiane, lub uświadamiane tylko częściowo (np. prowadząc samochód kierowca przestaje zastanawiać się nad podjęciem kolejnych działań, i może zajmować się równocześnie rozmową z pasażerem, słuchaniem radia).
HAMOWANIE (ang. inhibition) – zdolność systemu poznawczego do ingerencji w przebieg aktualnie wykonywanej czynności poprzez powstrzymanie się od reagowania w sposób niewłaściwy, czy też zignorowanie informacji nieistotnych. Można wyróżnić przynajmniej kilka kategorii hamowania:
- hamowanie dominującej reakcji (ang. inhibition of the dominant response) – sytuacja, w jakiej organizm musi się powstrzymać od wykonania automatycznej i niejako
„w naturalny sposób” nasuwającej się reakcji w danej sytuacji, zazwyczaj po to, aby wykonać inną reakcję, mniej typową. Przykładem może być klasyczny efekt Stroopa. - odporność na dystrakcję ( resistance to distraction) – umiejętność zogniskowania uwagi i stosownego reagowania w związku z pewną określoną informacją, przy ignorowaniu innych, „przeszkadzających” informacji, które mogą sugerować podejmowanie działań odmiennych. W sytuacji niskiej odporności na dystrakcję można mówić o rozpraszalności uwagi, kiedy to kolejne informacje pojawiające się w otoczeniu zajmują uwagę selektywną
i prowadzą do niemożności wykonania bieżącej aktywności.
FUNKCJE WYKONAWCZE (ang. executive functions) – są to konkretne procesy kontroli poznawczej, mające odpowiadać za najbardziej złożone, świadome i inteligentne reakcje organizmu. Ze względu na złożoność tego zagadnienia, zostanie ono przedstawione
w odrębnym akapicie. Generalnie badacze zgadzają się co do tego, że EF tworzą system kontroli, planowania i organizowania procesów poznawczych (jak i zachowań), lecz nie jest jasne, jakie konkretnie są to procesy i z tej perspektywy różni autorzy wymieniają przeróżne procesy utożsamiając je z funkcjami wykonawczymi.
Zagadnienia i procesy utożsamiane z funkcjami wykonawczymi:
- hamowanie
- przerzutność uwagi i zdolność do przełączania się między emelentami oraz ogólnie mechanizmy sterujące uwagą
- odraczanie reakcji (ang. delay of responding)
- planowanie i organizowanie w ujęciu szerokim, jak np. planowanie wakacji oraz węższym, np. organizowanie sekwencji reakcji motorycznych składających się
na bardziej złożoną czynność (tzw. programowanie ruchowe) - giętkość, czy też płynność poznawcza (ang. cognitive flexibility)
- samokontrola (ang. self-control) i kontrola emocjonalna
- tworzenie pojęć i myślenie abstrakcyjne, abstrahowanie, kategoryzowanie itp.
- zagadnienia związane z tzw. centralnym wykonawcą (ang. central executive)
w koncepcji pamięci roboczej
Rozwój funkcji wykonawczych uwarunkowany jest biologicznie, jak i środowiskowo. Okres późnego dzieciństwa rozpoczynający się wraz z podjęciem nauki szkolnej (6 – 7 rok życia),
a kończy wraz z wejściem w okres dorastania (10 – 12) jest stosunkowo najmniej przebadanym obszarem funkcjonowania dzieci i młodzieży, szczególnie na gruncie psychologii rozwojowej (wyjątek stanowią badania specyficznych trudności w uczeniu się czytania, pisania i liczenia) w porównaniu z wielością badań nad różnorodnymi aspektami funkcjonowania poznawczego dziecka we wczesnym i środkowym dzieciństwie oraz okresie adolescencji, ze względu na mniejszą intensywność i spektakularność zmian rozwojowych. Obecnie od kilkunastu lat notuje się duży wzrost zainteresowania badaniem zmian rozwojowych tego okresu. Zmiany życiowe związane z przystosowaniem do uczenia się na sposób szkolny, systematycznym
i metodycznym zdobywaniem wiedzy stanowią charakterystyczny rys tego okresu rozwojowego, co implikuje jakościowe zmiany poznawcze
W okresie późnego dzieciństwa wyróżnić można dwa główne kierunki zmian funkcjonowania procesów przetwarzania informacji: zwiększenie zasobów poznawczych, co skutkuje optymalizacją i skróceniem czasu wykonania zadań umysłowych (Kail, Park 1994; Kail 2007) oraz zwiększenie sprawności mechanizmów kontroli, rozwoju funkcji zarządzających/ wykonawczych (executive functions), które osiągają w tym czasie znaczną dojrzałość (Williams i in. 1999; Brocki, Bohlin 2004, za: A. Kołodziejczyk 2011).
Pojawienie się w latach 70. ubiegłego stulecia pojęcia funkcji wykonawczych (FW) wywarło istotny wpływ na rozwój poglądów na mechanizmy funkcjonowania człowieka. Funkcje wykonawcze jako psychologiczne procesy zaangażowane w świadomą kontrolę myśli i działań, odpowiedzialne za ukierunkowane na cel zachowanie (Pennington i Ozonoff, 2006; Putko, 2008) nie są jednak konstruktem jednoznacznym terminologicznie i metodologicznie. Ich znaczenie w funkcjonowaniu człowieka najwyraźniej widać, gdy ulegają zaburzeniu np. w wyniku zmęczenia, dekoncentracji, choroby, uszkodzenia mózgu. Kontrowersje na temat tego czym są w istocie FW zostaną przedstawione i poddane wnikliwej analizie w części teoretycznej pracy doktorskiej. Obecnie wspomnieć należy, że funkcje wykonawcze, będące jednym z głównych obszarów zainteresowania współczesnej neuropsychologii, uważane są za podstawę intencjonalnego działania człowieka, tworząc specyficzny system, którego zadaniem jest organizowanie i konsolidowanie działania procesów poznawczych człowieka, takich jak: percepcja, uwaga, pamięć, myślenie i mowa.
| Zdaniem wielu badaczy poziom intelektualny jest zdeterminowany stopniem dojrzałości FW (Borkowski, Burke, 2001; za: Jodzio, 2008), a zdaniem niektórych (Blair, 2003) poziom FW jest lepszym predyktorem osiągnięć szkolnych niż iloraz inteligencji. |
KONCENTRACJA UWAGI
Uwaga jest mechanizmem redukcji nadmiaru informacji. W związku z ograniczeniami związanymi z jego strukturą oraz sposobem działania, system kognitywny może przetworzyć tylko nieznaczną część tego, co potencjalnie jest mu dostępne. Wobec tego zmuszony jest filtrować i kontrolować procesy odbioru oraz przetwarzania informacji, aby uniknąć niebezpiecznych skutków przebodźowania, czyli nadmiaru bodźców percepcyjnych. Istnieją duże różnice indywidualne w zakresie koncentrowania uwagi. Faktem jest natomiast, że efektywne skupienie sprzyja lepszemu zapamiętywaniu różnych informacji i bardziej adaptacyjnemu reagowaniu na różne sytuacje życiowe.
Zaburzenia koncentracji mogą przybierać różne formy. Problem pojawia się, gdy dziecko:
- pracuje szybko, ale pobieżnie, polecenia czyta nieuważnie, wykonuje tylko część zadania itp.,
- pomimo sporych możliwości popełnia dużo błędów, np. uczeń dobrze już liczący popełnia błędy kardynalne,
- pracuje bardzo powoli, często przerywa pracę,
- nie potrafi poświęcić zadaniu należytej uwagi,
- bardzo szybko się męczy i zniechęca,
- „buja w obłokach”, zamyśla się, śni na jawie,
- jest rozkojarzone,
- osiąga słabe wyniki w nauce (poniżej możliwości),
- ma kłopoty z odrobieniem zadań domowych (odrabia je źle, nie do końca lub wcale)
Funkcje uwagi
Psychologia poznawcza wyróżnia cztery podstawowe funkcje procesów uwagi:
Selektywność: odnosi się do zdolności skupienia się na jednym wybranym bodźcu, źródle informacji lub ciągu myśli, kosztem innych równocześnie obecnych impulsów. Ta funkcja umożliwia wykonywanie codziennych czynności, na przykład pozwala słuchać wykładu, mimo iż w tle pojwia się hałas, przypadkowa rozmowa czy natrętne myśli, które mogłyby zakłócić percepcję istotnych treści.
Czujność: to umiejętność długotrwałego utrzymania gotowości do zareagowania na specyficzny bodziec (sygnał), przy jednoczesnym ignorowaniu pozostałych, mniej istotnych impulsów (szumów). Proces ten przypomina detekcję sygnału w warunkach ciągłego zakłócenia, gdzie stały szum może osłabiać czujność, podczas gdy pożądany sygnał pojawia się rzadko i niespodziewanie.
Przeszukiwanie: stanowi aktywny proces systematycznego eksplorowania pola percepcyjnego w celu znalezienia obiektów spełniających określone kryteria. Przykładowo, uczniowie mogą przeszukiwać podręcznik do historii, aby odnaleźć informacje dotyczące króla Bolesława Krzywoustego. Badania nad przeszukiwaniem koncentrują się głównie na percepcji wzrokowej i selektywnej uwadze wzrokowej, przy czym obecność zakłócających bodźców, zwanych dystraktorami, stanowi istotne utrudnienie tego procesu.
Kontrola czynności jednoczesnych: dotyczy zdolności do równoczesnego wykonywania kilku zadań, czyli podzielności uwagi. Na przykład, osoba może słuchać wykładu i sporządzać notatki, lub podczas gotowania prowadzić rozmowę z domownikiem. W większości przypadków, gdy zadania są stosunkowo proste lub zautomatyzowane, równoczesne ich wykonywanie nie wpływa negatywnie na efektywność. Problemy pojawiają się natomiast wtedy, gdy jedna
z czynności staje się bardziej wymagająca – wówczas ograniczone zasoby uwagi, czyli ogólna energia mentalna dostępna dla systemu poznawczego, mogą zostać przeciążone, co skutkuje pogorszeniem jakości wykonania zadania.
TRENING UWAŻNOŚCI
„Mindfulness” – często tłumaczone jako uważność, świadoma obecność lub pełnia obecności – definiuje się jako szczególny rodzaj koncentracji, który charakteryzuje się byciem świadomym, nieoceniającym oraz skupionym na bieżącej chwili (Kabat-Zinn, 1990). Oznacza to doświadczanie rzeczywistości takim, jaka jest, bez filtrowania jej przez nasze uprzednie oczekiwania (Ray, 2002).
Koncepcja mindfulness odnosi się zarówno do praktyki, jak i do sposobu bycia – polega na pełnym obecności w każdej chwili wobec doświadczeń pochodzących zarówno z otoczenia (np. innych ludzi), jak i z wnętrza – w postaci myśli, uczuć i wrażeń. Nie chodzi tutaj jedynieo umiejętność skupienia się na konkretnym bodźcu czy osobie, lecz o jakość relacji z każdym pojawiającym się zjawiskiem, niezależnie od jego natury.
W ramach treningu mindfulness pracuje się zarówno z ciałem, emocjami, jak i myślami, rozwijając umiejętność świadomego bycia z własnym ciałem oraz z treściami pojawiającymi się w świadomości. Najbardziej znanym przykładem takiej praktyki jest Program Redukcji Stresu Oparty na Uważności (Mindfulness Based Stress Reduction), opracowany przez profesora Jona Kabata-Zinna z Uniwersytetu Massachusetts, wydział Medyczny. Techniki i podejście mindfulness mają swoje korzenie w tradycji buddyjskiej, choć ich elementy można odnaleźć również w innych tradycjach, jak wskazują przykłady praktyk mnicha benedyktyńskiego Willigisa Jaegera czy księdza Thomasa Keatinga.
Jednym z głównych założeń treningu mindfulness jest akceptacja pojawiających się myśli i uczuć bez oceniania, oporu czy nadmiernego przywiązywania się do nich. Celem nie jest osiągnięcie stanu relaksacji czy szczęścia, lecz wyzwolenie się od automatycznych reakcji na myśli, emocje i zdarzenia, co umożliwia bardziej świadome funkcjonowanie (Segal i in., 2002). Medytacja w ramach tego treningu pomaga przełamać utrwalone, niekonstruktywne schematy myślenia, a sama praktyka nie stanowi ani formy psychoterapii, ani treningu relaksacyjnego, choć może częściowo pełnić te funkcje.
W Polsce dostępne są nagrania: Uważność i spokój żabki. Jest to Pierwsza książka o świeckiej medytacji mindfulness dla dzieci. Ta prosta, przyjazna i skuteczna metoda nadaje się do pracy indywidualnej i niedużych grupach 5 – 12 latków.
TRENINGI KONCENTRACJI
Współczesne środowisko, w którym rozwijają się dzieci i młodzież, charakteryzuje się nadmierną stymulacją różnorodną gamą bodźców, co znacząco wpływa na zdolności koncentracji młodego pokolenia. Wpływ na to mają m.in. intensywne korzystanie z technologii cyfrowych, wielozadaniowość oraz ogólnie szybkie tempo życia, co nie sprzyja refleksji oraz głębszej, krytycznej analizie przetwarzanych informacji. Powoduje to nie tylko rozproszenie uwagi, ale utrudniają kształtowanie długotrwałej koncentracji, gdyż układ nerwowy młodego człowieka nie zawsze ma wystarczająco czasu na przetworzenie i zintegrowanie napływających impulsów. Dodatkowo, zmiany w strukturze środowiska edukacyjnego, wzrastający stres oraz presja wynikająca z oczekiwań społecznych również mogą przyczyniać się do pogorszenia funkcji uwagowych.
W kontekście wspomagania koncentracji, istotne jest dostosowanie aktywności i ćwiczeń do etapu rozwoju człowieka:
- u przedszkolaków kluczowe są zabawy sensoryczne i ruchowe, które umożliwiają naukę samoregulacji poprzez naturalną aktywność. Ćwiczenia takie jak układanie puzzli, zabawy z elementami koordynacji ruchowej czy proste gry wymagające skupienia (np. „Simon mówi”) wspomagają rozwój zarówno koncentracji, jak i pamięci.
- w przypadku uczniów szkół podstawowych warto wprowadzać zadania o charakterze sekwencyjnym i wymagające planowania, na przykład zadania logiczne, proste łamigłówki czy gry planszowe, które angażują umiejętności uwagi i pamięci operacyjnej.
- dla nastolatków, których zdolności poznawcze są już bardziej rozwinięte, korzystne mogą być techniki meta-kognitywne, treningi uważności (mindfulness) oraz zadania wymagające analizy i krytycznego myślenia, co pozwala na doskonalenie strategii samoregulacji i zarządzania zasobami uwagi.
W kontekście wspierania treningu koncentracji i pamięci u dzieci i młodzieży, istnieje szereg kluczowych czynników, które należy uwzględnić, aby proces ten był skuteczny i dostosowany do etapu rozwoju młodych osób. Wymaga to indywidualnego podejścia i odpowiedniego zaplanowania aktywności, które będą stymulować koncentrację uwagi w sposób zdrowy
i efektywny.
- Wsparcie motywacji. Motywacja jest jednym z kluczowych aspektów w procesie treningu koncentracji i pamięci u dzieci. Istotne jest, aby materiały ćwiczeniowe były interesujące i dostosowane do indywidualnych zainteresowań dziecka. Przykładowo, dla młodszych dzieci warto wykorzystywać zabawki, które budzą ich zainteresowanie oraz angażują na poziomie emocjonalnym. W przypadku starszych dzieci, istotne jest, aby motywacja opierała się na pozytywnych zyskach związanych z ćwiczeniem, a nie na strachu przed niepowodzeniem, jak ma to miejsce w tradycyjnej motywacji opartej na karach (np. „jeśli nie poćwiczysz, dostaniesz jedynkę”). Pomocne może być przeprowadzenie rozmowy z dzieckiem, w której samodzielnie wyciągnie ono wnioski dotyczące korzyści płynących z ćwiczenia koncentracji.
- Częstotliwość ćwiczeń i odpoczynku. Ważnym aspektem w procesie trenowania koncentracji uwagi jest odpowiednia organizacja czasu ćwiczeń. Dzieci, zwłaszcza w młodszym wieku, mają stosunkowo krótki czas skupienia uwagi, który szybko maleje w czasie, prowadząc do zmęczenia. Dlatego konieczne jest wprowadzanie regularnych przerw, które będą dostosowane do wieku i etapu rozwoju dziecka. Z wiekiem czas między przerwami może być stopniowo wydłużany. Częste sesje ćwiczeniowe, które nie trwają zbyt długo, mogą znacząco przyczynić się do poprawy koncentracji i pamięci.
- Planowanie procesu trenowania uważności i koncentracji. Ważnym elementem w pracy nad koncentracją jest realistyczne zaplanowanie sesji treningowych. Należy pamiętać, że wprowadzenie ćwiczeń koncentracji nie powinno odbywać się kosztem innych, równie ważnych aktywności dziecka, jak np. czas na odpoczynek czy obowiązki szkolne. Treningi powinny być zaplanowane w taki sposób, aby były ciekawsze i bardziej angażujące od innych zadań, które muszą zniknąć z dnia dziecka na czas ćwiczenia.
- Ograniczanie dystraktorów. Aby wspierać koncentrację, warto ograniczyć liczbę bodźców zewnętrznych, które mogą odciągać uwagę dziecka od wykonywanego zadania. Ważne jest, aby stworzyć środowisko, które sprzyja koncentracji, eliminując liczbę bodźców stymulujących jednocześnie. Zbyt duża ekspozycja na bodźce wizualne i słuchowe
z urządzeń elektronicznych, takich jak telewizory, gry komputerowe czy telefony komórkowe, ma negatywny wpływ na koncentrację. Szybkie zmiany obrazów, które występują w przypadku oglądania filmów lub intensywnych gier, mogą skutkować osłabieniem zdolności koncentracji oraz spadkiem jakości połączeń neuronalnych, szczególnie u dzieci w młodszym wieku.
- Dbanie o wypoczynek i dobre emocje. Efektywność ćwiczeń koncentracji i pamięci jest ściśle związana ze stanem fizjologicznym oraz emocjonalnym dziecka. Przystępowanie do ćwiczeń w stanie zmęczenia, przeciążenia sensorycznego czy silnych emocji może znacząco ograniczyć jego efektywność. Monitorowanie oraz reagowanie na sygnały frustracji lub irytacji są niezbędne, aby dziecko nie zniechęciło się do działania.
- Łączenie różnych modalności sensorycznych. Różnicowanie ćwiczeń poprzez angażowanie różnych zmysłów (np. wzrok, słuch, dotyk) sprzyja utrzymaniu efektywności treningu poprzez zapobieganie monotonii i adaptacji do jednorodnych bodźców. Przeplatanie zadań wymagających innego rodzaju uwagi pozwala na wszechstronne rozwijanie funkcji poznawczych, co przyczynia się do lepszego ugruntowania nabytych umiejętności.
- Indywidualizacja i stopniowe zwiększanie trudności. Każde dziecko rozwija się w swoim własnym tempie, dlatego treningi koncentracji powinny być dostosowane do indywidualnych możliwości uczestnika. Rozpoczynanie od prostszych ćwiczeń i stopniowe zwiększanie ich trudności umożliwia budowanie kompetencji bez wywoływania nadmiernego stresu. Obserwacja postępów oraz systematyczne pozytywne wzmocnienie są kluczowe dla motywacji i utrwalenia umiejętności koncentracyjnych.
LITERATURA POLECANA:
- Brzezińska, A. I., Nowotnik, A. (2012). Funkcje wykonawcze a funkcjonowanie dziecka w środowisku przedszkolnym i szkolnym. Edukacja. Studia, badania, innowacje
- Dawson P., Guare R. (2013), Zdolne, ale rozkojarzone. Wspieranie rozwoju dziecka za pomocą treningu umiejętności wykonawczych, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego
- Mechło P., Grzelka J. (2012), Trening intelektu, Wydawnictwo Helion
- Klein T.G. (2007), Ćwicz swoją pamięć, Wydawnictwo Jedność
- Snel E, (2015), Uważność i spokój żabki, Wyd. CoJaNaTo
Autor: Ismena Ładecka