OPIS METODY SOCJOGRAMU PROJEKCYJNEGO
(instrukcja dla nauczyciela)
„Socjogram projekcyjny” jest autorską metodą diagnozowania dowolnej grupy (np. zespołu klasowego), zawiera w sobie 3 elementy: socjometrię (badanie relacji między członkami grupy), rysunek projekcyjny (umożliwia dotarcie do ważnych informacji „nie wprost” i pośrednią, a więc często nie zakłóconą czynnikami ubocznymi, analizę postaw, motywów, charakterystyk osobowościowych osób badanych) oraz wytwór pracy grupowej (zaaranżowana sytuacja „wymuszonego” współdziałania całego zespołu w postaci rysunku grupowego).
Zaaranżowana sytuacja wspólnego działania polega na „budowaniu i urządzaniu przestrzeni do mieszkania, wspólnej pracy i rozrywki podczas wymyślonej wycieczki klasowej”.
Praca zespołowa realizowana na dużym, odpowiednio przygotowanym kawałku papieru (3 – 6 szarych/ białych papierów, spiętych w jedną leżącą na podłodze płachtę).
Cel główny:
- „Diagnoza zespołu pod kątem różnych parametrów funkcjonowania grupy: struktury, klimatu panującego w klasie, komunikacji między uczniami”
Cele szczegółowe:
- Wyłonienie uczniów, którzy dobrze funkcjonują w klasie (liderzy zadaniowi, wykonawcy, dzieci dbające o potrzeb innych
- Wyłonienie uczniów nieprawidłowo funkcjonujących w grupie: izolowanych (osamotnionych) / izolujących się, odrzucanych, negatywnych liderów
- Budowanie hipotez systemowych na temat funkcjonowania poszczególnych uczniów w klasie i zespołu jako całości
- Określenie mocnych stron zespołu (czynników chroniących) i obszarów deficytowych (czynników ryzyka)
- Określenie klimatu panującego w klasie
- Budowanie systemu wsparcia dla klasy: co wzmacniać, co wygaszać, jakie działania proponować klasie, jakie interwencje rekomendować nauczycielom uczącym w klasie
Czas wykonania ćwiczenia: 45 – 60 min.
Materiały:
- Kartki typy flipchart (4 – 8 kartek) sklejone tak, by tworzyły przestrzeń do pracy dla całej klasy, z narysowanym na środku korytarzem (ok. 1 kartka na 4 uczniów, czyli dla klasy 16 (+/- 2) osobowej wystarczą 4 kartki sklejone razem, ok 20 osobowa klasa wymaga płachty 6 kartkowej, bardzo liczna klasa – 8 kartek)
Płachtę tak przygotowanego papieru kładziemy na podłodze na środku sali po wcześniejszym uprzątnięciu lub wyniesieniu stolików i krzeseł.
- Pisaki – każdy uczeń musi mieć w innym kolorze i nie powinien się wymieniać kolorem pisaka do końca pracy. Kolory mogą się powtarzać, ale uczniowie używający podobnych kolorów nie mogą pracować blisko siebie.
PRZEBIEG ĆWICZENIA:
- Część integracyjna.
Prowadzący w przygotowanej wcześniej klasie sadza uczniów w kręgu (na krzesełkach lub dywanie) i proponuje „rundkę zapoznawczą” np. „podaj swoje imię i powiedz co lubisz robić w wolnym czasie”. W tym czasie można zapisywać imiona uczniów na taśmie budowlanej i prosić ich o przyklejenie imienia w widocznym miejscu (dla pedagogów, którzy nie znają uczniów z imienia).
Można też zaproponować uczniom zabawę integracyjną np. „niech wstaną wszyscy Ci, którzy tak jak ja…”
Następnie kładę przed uczniami płachtę przygotowanego wcześniej papieru z narysowanym na środku „okienkiem”, puszczam piłeczkę w krąg i pytam każdego o skojarzenia do tego, co widzi na obrazku („Co to twoim zdaniem może być”).
- Wprowadzenie do ćwiczenia:
Można zapytać uczniów, czy chcieliby pojechać razem na jakąś wycieczkę klasową, jeśli tak – to gdzie i na jak długo. Następnie prowadzący „wyczarowuje dzieci w bajkę:
„Wyobraźcie sobie, że jedziemy wspólnie na długą, fantastyczną wycieczkę klasową. Płachta papieru, którą macie przed sobą to rzut budynku z lotu ptaka. Przysłali nam go architekci z prośbą o zaprojektowanie hotelu, który przystosowany byłby do potrzeb przebywających w nim uczniów. Prosili nas także żebyśmy wymyślili jak mają wyglądać pokoje dla uczniów i jakie mają się znaleźć w nich atrakcje”. Zanim przystąpimy do pracy musimy jednak ustalić pewne zasady”.
- Kontrakt grupowy – trzeba się z grupą umówić na kilka zasad. Rekomenduję następujące:
|
Motto: „Jeden za wszystkich – wszyscy za jednego”
|
| 1. Na „wycieczkę” jedzie każdy – dla każdego musi się więc znaleźć miejsce na kartce (jeśli ktoś odmawia udziału, szanujemy jego decyzję, ale w trakcie pracy zespołu podchodzimy i pytamy co się stało oraz zachęcamy do powrotu – pomagając np. rozstrzygnąć spór między dziećmi).
2. Dlatego wszyscy „nieobecni” też są z nami (prośba do dzieci, aby powiedziały kogo nie ma w klasie. Następnie pytam to wziąłby do pokoju którego ucznia – trzeba mu narysować łóżko i rzeczy osobiste i podpisać je jego imieniem. Jeśli jakiś uczeń nie został zabrany przez pozostałych pytam: „Pokażcie mi gdzie będzie pokój Jasia. Kiedy wróci do szkoły będzie mógł urządzić swój pokój” i czekam, aż grupa odstąpi kawałek kartki) 3. Wyznaczając granice pomieszczeń i pracując nad ich wyposażaniem bierzemy pod uwagę potrzeby naszych sąsiadów (wszelkie zawłaszczanie, akty przemocy, kłótnie pomagamy rozwiązać natychmiast, klasa w tym czasie czeka na możliwość dalszej pracy (zabawy) 4. Podczas pracy nie zmieniamy koloru pisaków i pilnujemy, aby najbliżsi sąsiedzi nie mieli takich samych pisaków (kłopot z autorstwem). 5. Rysunki (ani wypowiedzi uczniów) nie mogą przedstawiać treści, które mogłyby być dla kogoś gorszące, obraźliwe, mogłyby kogoś zranić lub godzić w normy klasowe) 6. Ustalamy na początku pracy kto z kim urządza pokój. Nikomu nie narzucamy swoich wyborów – zawsze można wybrać jednoosobowy apartament. Każdy podpisuje swoim imieniem pokój, który urządza. („Pomyślcie kto z kim chciałby mieszkać w pokoju, usiądźcie obok siebie zanim zaczniecie rysować i ustalcie co znajdzie się w waszym pokoju”) 7. W pokoju może być od 1 do max. 4 osób. Większa liczba osób może umieścić pokoje obok siebie 8. Wszelkie spory rozwiązujemy polubownie, zgodnie z zasadą wzajemnego szacunku 9. Hasło (np. „pisaki do góry”) lub dźwięk gwizdka oznacza, że należy przerwać pracę i posłuchać komunikatu prowadzącego
***Można ustalić zasady dodatkowe: dot. czasu, sposobu wykonania zadania (propozycje uczniów)
|
- Praca właściwa: Instrukcja składa się z 3 części:
- Rysowanie pokoi:
„Narysuj sam (jedynka) lub w małej 2, 3 lub 4 – osobowej grupie granice pokoju, w którym będziesz mieszkał podczas „wycieczki” i umebluj go w taki sposób, który zaspokoi wszystkie twoje potrzeby (z poszanowaniem prawa współlokatorów do własnej przestrzeni). Koniecznie podpisz tę część pracy swoim imieniem”.
Uwaga:
Podczas pracy uczniów podchodzę do każdego i pytam czy jest sam czy z kimś w pokoju (nie zawsze jest to oczywiste). Jeśli trafie na „jedynkę” – chwalę wyknaną prace i delikatnie dopytuję czy był to wybór ucznia, czy raczej „tak wyszło”
Kończę tę części pracy kiedy widzę znudzenie, rozproszenie, wyczerpywanie się pomysłów. Mówię więc : „pisaki do góry” i przechodzę do części drugiej.
- Odwiedzanie się:
„Pomyśl kogo najczęściej będziesz odwiedzał podczas naszej wycieczki i narysuj po korytarzu strzałki do innych „pokojów”. Zanim narysujesz strzałkę do kogoś upewnij się, że możesz kogoś odwiedzić – złap kontakt wzrokowy z tą osobą i zapytaj czy możesz przyjść”. Jeśli usłyszysz potwierdzenie lub zobaczysz kiwnięcie głową na zgodę – wówczas rysujesz strzałkę. Jeśli zgody nie otrzymasz lub osoba, do której chcesz iść cię nie usłyszała – rysujesz strzałki do innych pokoi lub wracasz „do siebie” i upiększasz swój pokój”.
Uwaga: Wyłapane wcześniej „jedynki” bacznie śledzę pod katem „odwiedzin”. Jeśli do jakiegoś dziecka nikt się nie wybiera sama proponuję wizytę (Czy mogę cię odwiedzić Kamil? Narysujesz dla mnie krzesło? – czyli odwracam uwagę dziecka) lub proszę ucznia, który jest „najbardziej empatyzujący”, czy mógłby odwiedzić Kamila, bo może mu być smutno, że nikt do niego nie przyszedł. Nie zaburza to diagnozy, bo i tak już problem został zauważony, a uczeń nie dostaje negatywnej informacji zwrotnej od klasy ;).
Gdy już ta część pracy się wyczerpuje, albo pojawia się „łażenie” do wszystkich przechodzę do części ostatniej – znowu z hasłem: „Pisaki do góry”
- Część wspólna:
„Możesz teraz dokończyć „urządzanie” swojego pokoju lub zaangażować się w umeblowanie części wspólnej – mają się w niej znaleźć elementy, z których będzie mogła korzystać cała klasa podczas wypoczynku lub wspólnej pracy. Pomyśl co przydało by się nam wszystkim i zaproponuj grupie głośno narysowanie tego czegoś. Jeśli uzyskasz wyraźną zgodę kilku osób – możesz rysować. Jeśli większość się nie zgadza na twój pomysł albo nikt cię nie usłyszał – nie rysuj. Widocznie klasie nie jest to potrzebne w tym momencie”.
Uwaga: pod koniec tej części odliczam od 10 do 0. Po upływie tego czasu zbieram pisaki i przechodzę do punktu 5.
- Dzielenie się wytworami.
Możemy wszyscy wstać i obejść pacę dookoła i zobaczyć co namalowali inni – wolo dopytywać i chwalić, nie wolno naśmiewać się i krytykować.
Następnie proszę uczniów, aby każdy z nich lub delegat ze wspólnego pokoju powiedział, co udało mu / im się najbardziej w ich pokoju, z czego są najbardziej zadowoleni i czy zaproponowali coś wszystkim (wspólna część). Podczas rundki obserwuję czy uczniowie słuchają się wzajemnie, kogo słuchają z uwagą, czasem interweniuję, jeśli trzeba zadbać o przestrzeń do wypowiadania się dla kogoś, kto nie jest słuchany z uwagą.
Uwagi końcowe:
Wychowawca przez cały czas trwania ćwiczenia przygląda się pracy uczniów i notuje swoje spostrzeżenia na przygotowanym wcześniej „arkuszu obserwacyjnym”, według określonych kryteriów (np. współpraca, sposób radzenia sobie w sytuacjach konfliktowych, przestrzeganie zasad grupowych, sposoby komunikowania się w grupie, mody i rytuały, wyłaniające się role grupowe itp).
Diagnosta nie jest jednak biernym obserwatorem i powinien reagować w sytuacjach potencjalnie niebezpiecznych – np. uczniowie nie są w stanie wypracować kompromisowego rozwiązania, łamią przyjęty regulamin, dokuczają sobie nawzajem) i niekiedy przerwać ćwiczenie do momentu, aż klasa znajdzie pozytywne rozwiązanie. Nie zaleca się stosowania metody w zespołach bardzo skonfliktowanych, zdezorganizowanych, z bardzo niskim poziomem bezpieczeństwa, aby nie potęgować traumatycznych przeżyć u członków grupy.
Arkusz obserwacji grupy – załącznik
Arkusz obserwacji grupy – wskaźniki:
Zagadnienia porządkujące wiedzę o klasie (uzupełnia wychowawca po obserwacji badaniach):
|
Na co zwracamy uwagę: |
|
| 1. | Poziom zintegrowania zespołu, jego spójność i hermetyczność. Klimat grupy. Identyfikacja uczniów z zespołem. Czy są osoby odrzucane, ignorowane, izolujące się?
|
| 2. | Istnienie podgrup i relacje między nimi (współpraca – rywalizacja – wrogość – obojętność),
|
| 3. | Charakter podgrup (przyjacielska – zadaniowa – dewiacyjna – inna) i wartości scalające podgrupy, komunikacja wewnątrz i międzygrupowa.
|
| 4. | Poziom aktywności klasy, jej kreatywność, samodzielność w odejmowaniu różnych zadań, inicjatyw i poziom koordynacji w ich realizacji.
|
| 5. | Rodzaje pojawiających się konfliktów w klasie i sposób ich rozwiązywania (jawny, niejawny, pozytywny, destrukcyjny, z pomocą mediatora lub innych osób). Krótko i długofalowe skutki radzenia sobie zespołu z sytuacją konfliktową.
|
| 6. | Hierarchia klasy, widoczne role społeczne (kto jest kim?: lider, kozioł ofiarny, mediator , agresor, maskotka, błazen, grzeczne dziecko, szara eminencja, krytykant, outsider, inne)
|
| 7. | Moda, obyczaje, rytuały klasowe, język grupowy.
|
| 8. | Mocne strony zespołu klasowego
|
| 9. | Obszary deficytowe:
|
Załącznik 2. Przykładowa karta klasy, którą wypełnia wychowawca/ pedagog po zajęciach na podstawie socjogramu i obserwacji.
INFORMACJA O KLASIE
| Szkoła: | Klasa: |
| Temat: | |
| Data: | Prowadzący: |
| Przebieg zajęć – znaczące wydarzenia podczas przebiegu pracy |
|
| Struktura klasy, relacje między uczniami:
|
|
| Mocne strony klasy: |
|
| Obszary deficytowe:
|
|
| Wskazówki do dalszej pracy:
|
|
*Niniejszy dokument jest poufny – nie powinny go czytać żadne osoby spoza grona pedagogicznego. Wysoce niewskazane jest czytanie go, w całości lub we fragmentach, uczniom.
Co interpretujemy – 3 poziomy:
- Pokoje – struktura i dynamika klasy, trochę klimat:
- Kto z kim
- dystans: bliżej czy dalej,
- czy uwidaczniają się sympatie i antypatie,
- silne podgrupy (paczki, kliki, diady),
- czy granice podsystemów „przepuszczalne”,
- podział ról,
- dominacja – uległość – współpraca w podgrupach
- poziom współpracy i konfliktowość (jak duże pokoje, jak dochodziło do ustalenia granic, czy wszyscy mają swoje miejsce),
- czy są dzieci izolowane, odrzucane (brak miejsca, mało przestrzeni, „pokój jednoosobowy”), izolujące się
- poziom zaangażowania w zadanie (dużo/ mało szczegółów, odmowa wykonania pracy),
- respektowanie zasad grupowych (zakłócanie porządku, przeszkadzanie innym/ zgodna współpraca)
- Korytarz – komunikacja w grupie:
- korytarz pusty czy dużo połączeń,
- częstość odwiedzin i wyjść z pokoju
- kto kogo odwiedza i na jakich zasadach?: zaproszenie, wtargnięcie, odtrącenie,
- pokoje „otwarte” czy „odgrodzone od świata”?,
- biegamy do wszystkich czy do wybranych osób?
- bez celu czy w konkretnym celu (chodźcie do nas na basen)?
- szukanie grup interesów,
- uzgadnianie potrzeb
- Część wspólna – myślenie o innych:
- kto i co rysuje?,
- na czyj polecenie?
- czy uzgadnia treść rysunku z innymi?, z kim?,
- czy rysowane przedmioty przydadzą się wszystkim?
- czy tworzą ramy „wspólnoty”, czy służą zaspokojeniu potrzeb tylko kilku osób? (np. stół krzesłami dla wszystkich, czy telewizor i jedna kanapa?)
- poziom zainteresowani klasy czy ktoś coś rysuje w środku