Praca w klasie zróżnicowanej pod względem edukacyjnym stawia przed nauczycielem i szkołą szereg wyzwań, które wymagają elastycznego, wielowymiarowego podejścia i ciągłej refleksji nad procesem nauczania. Kluczowym aspektem w takim środowisku jest indywidualizacja procesu edukacyjnego, która umożliwia dostosowanie treści, metod i form nauczania
do zróżnicowanych potrzeb uczniów. W praktyce oznacza to systematyczne monitorowanie postępów każdego dziecka, identyfikację jego mocnych stron oraz obszarów wymagających dodatkowego wsparcia, a następnie implementację zindywidualizowanych interwencji edukacyjnych. Czy jest to możliwe w licznych klasach, przy obecnej podstawie programowej, przy niekoniecznie dużym wsparciu ze strony rodziców? Jak pomóc uczniom osiągnąć sukces edukacyjny na miarę ich możliwości przy sporych utrudnieniach organizacyjnych i metodycznych, a często również na poziomie współpracy z innymi uczącymi oraz z zespołem specjalistów?
Edukacja włączająca stanowi ideologiczną i praktyczną podstawę takiego podejścia, zakładającą, że każdy uczeń, niezależnie od swoich różnic, powinien mieć pełne prawo do uczestnictwa w życiu szkolnym. Realizacja tej idei wymaga zmiany paradygmatu w postrzeganiu różnic indywidualnych – z perspektywy deficytowej, skoncentrowanej na ograniczeniach, na perspektywę uwzględniającą potencjał i możliwości rozwojowe każdego dziecka. W praktyce oznacza to nie tylko modyfikację metod nauczania i oceniania, ale również reorganizację struktury klasy, zapewnienie odpowiednich warunków do pracy oraz ograniczenie czynników destrukcyjnych, które mogą utrudniać proces uczenia się.
Nauczyciel pracujący w klasie zróżnicowanej musi jednocześnie radzić sobie z wieloma wyzwaniami – dostosowywać materiały dydaktyczne, stosować różnicowanie zadań, organizować pracę w grupach oraz indywidualne konsultacje. Z tego względu, kluczowe znaczenie ma ciągłe podnoszenie kompetencji pedagogicznych oraz rozwijanie umiejętności zarządzania klasą. Wsparcie ze strony szkoły i rodziców uczniów, jak również odpowiednia liczebność grupy, stanowią czynniki, które znacząco wpływają na efektywność pracy nauczyciela. W sytuacji, gdy te elementy nie są właściwie zorganizowane, może dojść do przeciążenia nauczyciela, co skutkuje obniżeniem jakości realizowanego procesu dydaktycznego oraz potencjalnym pogorszeniem wyników edukacyjnych uczniów i innymi, wtórymi trudnościami – klasa nie pracuje na miarę swoich możliwości, w zespole pojawiają się zachowania destabilizujące możliwość uczenia się w bezpiecznych warunkach, spada motywacja do nauki u uczniów, nawet tych zdolnych i ambitnych.
Optymalne uczenie się wymaga, aby proces dydaktyczny był dostosowany do już posiadanej przez uczniów wiedzy i umiejętności. W tym kontekście niezwykle istotna jest diagnoza pedagogiczna, oparta na systematycznych obserwacjach oraz analizie prac uczniów, uzupełnionych o informacje uzyskane podczas rozmów z uczniami i ich rodzicami. Dzięki temu nauczyciel może opracować lekcje, które wykorzystują zróżnicowany materiał oraz narzędzia dydaktyczne, skutecznie realizując założone cele edukacyjne.
Kolejnym kluczowym aspektem jest skoncentrowanie działań dydaktycznych na indywidualnych potrzebach ucznia. Nauczyciel powinien indywidualizować strategie nauczania, jednocześnie zapobiegając wszelkim formom wykluczenia. Warto, aby w trakcie planowania zajęć zadawał sobie pytanie, w jaki sposób można zorganizować proces nauczania, aby skutecznie podnieść jakość uczenia się wszystkich uczniów znajdujących się pod jego opieką.
Skuteczna nauka w klasie o zróżnicowanym poziomie umiejętności wymaga ciągłego poszukiwania optymalnych metod przekazywania wiedzy. Nauczyciel powinien korzystać z wielu koncepcji dydaktycznych, uwzględniając indywidualne różnice między uczniami, co jest kluczowe dla osiągnięcia wysokiej efektywności procesu edukacyjnego.
Ostatecznym wyzwaniem dla nauczyciela jest zorganizowanie procesu nauczania w taki sposób, aby uwzględniał podstawowe różnice indywidualne uczniów, umożliwiając im przyswajanie wiedzy i rozwój umiejętności na najwyższym, możliwym do osiągnięcia poziomie.
DIAGNOZA KLASY
Diagnoza klasy o zróżnicowanym profilu edukacyjnym stanowi fundamentalny etap w procesie tworzenia jednolitego systemu oddziaływań wychowawczych, umożliwiającego optymalizację procesu nauczania oraz rozwój kompetencji społeczno-emocjonalnych uczniów. Celem tego podejścia jest wypracowanie spójnych strategii, które odpowiadają na indywidualne potrzeby uczniów, jednocześnie integrując zasoby całego zespołu klasowego. Aby osiągnąć ten cel, niezbędne jest spełnienie szeregu warunków systemowych oraz organizacyjnych.
Kluczowym warunkiem skutecznej diagnozy klasy jest zaangażowanie nauczycieli, którzy poświęcą odpowiednią ilość czasu na wymianę uwag, obserwacji oraz konsolidację wspólnych działań. W praktyce oznacza to konieczność stosowania procedur dyscyplinujących, opartych na wypracowanym kompromisie, a także otwartość na wprowadzanie zmian. Kluczowym elementem tego procesu jest również transformacja tradycyjnych, represyjnych metod wychowawczych w kierunku asertywnej dyscypliny, która promuje naukę samodyscypliny oraz odpowiedzialności wśród uczniów.
Rola wychowawcy, pełniącego funkcję koordynatora działań nauczycieli, jest nie do przecenienia. To właśnie on integruje różnorodne obserwacje i spostrzeżenia, dbając
o sprawną wymianę informacji na temat bieżących spraw klasy. Otwarta komunikacja między członkami zespołu pedagogicznego sprzyja systematycznemu monitorowaniu postępów, co pozwala na szybką identyfikację zarówno istniejących, jak i potencjalnych trudności oraz problemów, które mogą wpływać na proces dydaktyczny.
Diagnoza klasy opiera się na usystematyzowanych obserwacjach, które obejmują różnorodne konteksty funkcjonowania grupy. Wiedza na temat klasy gromadzona jest m.in. podczas zajęć dydaktycznych, gdzie analizuje się sposób pracy uczniów – zarówno indywidualnie, w grupach. W ramach obserwacji zwraca się uwagę na stosunek uczniów do szkoły, nauczycieli, dyscypliny oraz obowiązków, a także na poziom ich zaangażowania, koncentrację i kreatywność. Istotne informacje pochodzą także z analizy zachowań uczniów podczas przerw, wycieczek, imprez szkolnych, a szczególnie w sytuacjach kryzysowych i konfliktowych, które pozwalają zidentyfikować mechanizmy radzenia sobie w trudnych momentach. Dodatkowo, obserwacje obejmują sytuacje, w których uczniowie podejmują samorzutne inicjatywy (np. wspólne wyjście) lub są stawiane przed nowymi wyzwaniami (np. realizacja projektów), co dostarcza cennych danych o potencjale klasy. W procesie diagnozy uwzględnia się także informacje zwrotne od rodziców, stanowiące istotny element całościowej oceny funkcjonowania klasy.
Usystematyzowane podejście do diagnozy klasy umożliwia nauczycielom opracowanie jednolitego, spójnego systemu oddziaływań wychowawczych, który opiera się na efektywnym wykorzystaniu dostępnych zasobów, wsparciu ze strony całego zespołu pedagogicznego oraz stałej komunikacji z rodzicami. Takie podejście nie tylko wzmacnia poczucie kompetencji
i sprawstwa wśród nauczycieli, ale również przyczynia się do kształtowania bezpiecznego, wspierającego środowiska, które sprzyja wszechstronnemu rozwojowi uczniów.
INDYWIDUALIZACJA NAUCZANIA I DOSTOSOWANIE WYMAGAŃ
W zróżnicowanej klasie niezwykle ważna jest indywidualizacja nauczania, ale także dostosowanie metod, form pracy, stopnia trudności zadań, tempa pracy do możliwości i potrzeb każdego ucznia, rodzaju ćwiczeń, zadań, przygotowanych materiałów, ale także sposobów sprawdzania wiedzy i umiejętności.
Nauczyciel powinien:
- Oceniać indywidualne potrzeby: regularnie przeprowadzać diagnozę i obserwacje, aby lepiej rozumieć potrzeby swoich uczniów.
- Tworzyć plany nauczania uwzględniające różnorodność potrzeb i możliwości: opracowywać materiały i zadania na różnym poziomie trudności, aby każdy uczeń mógł pracować na swoim poziomie. Uwzględniać potrzebę alternatywnej komunikacji, komunikacji wspomagającej, podręczniki i materiały z powiększoną czcionką, materiały audio wideo czy wizualizacje.
- Stosować różne formy oceniania: używać zarówno tradycyjnych metod oceniania, jak i alternatywnych, takich jak portfolio, prezentacje czy projekty, które pozwalają uczniom wykazać się na różne sposoby. Istotne będzie dopasowanie sposobów i form sprawdzania wiedzy.
DOSTOSOWANIE METOD NAUCZANIA DO POTRZEB UCZNIÓW
Kluczowym warunkiem efektywnego nauczania w klasie o zróżnicowanym poziomie umiejętności jest dostosowanie metod dydaktycznych do indywidualnych potrzeb uczniów. Realizacja tego zadania opiera się na przeprowadzeniu szczegółowej diagnozy pedagogicznej, opartej na systematycznych obserwacjach i analizie prac uczniów oraz na dokumentacji uzupełnionej o informacje uzyskane podczas rozmów z uczniami i ich rodzicami. Dzięki systematycznej i pogłębionej analizie możliwości swoich podopiecznych, nauczyciel może skoncentrować się na identyfikacji różnic między uczniami, szczególnie w kontekście etapów procesu uczenia się – niezależnie od pierwotnych przyczyn tych różnic, które nabierają znaczenia przy doborze odpowiednich metod pracy z daną grupą.
Organizując proces dydaktyczny, nauczyciel jest w stanie wyróżnić co najmniej trzy grupy uczniów:
- uczniowie, którzy dysponują niewielkim zakresem wiedzy i umiejętności w danym obszarze,
- uczniowie posiadający już pewien poziom wiedzy i kompetencji,
- uczniowie wykazujący się wysoką biegłością w określonym zagadnieniu.
Różnicowanie zadań, dostosowywane do indywidualnych potrzeb poszczególnych uczniów, stanowi jeden z kluczowych czynników umożliwiających wykorzystanie ich pełnego potencjału. Aby ta strategia była skuteczna, nauczyciel musi dokładnie określić punkt wyjścia dla każdego ucznia w procesie uczenia się oraz ustalić, na jakim etapie realizacji kryteriów sukcesu się znajduje. W efekcie rola nauczyciela nie ogranicza się jedynie do przekazywania zadań do wykonania, lecz obejmuje ciągłe monitorowanie, dostosowywanie metod i indywidualne wspieranie rozwoju uczniów.
Nauczyciel, przeprowadzając diagnozę pedagogiczną w celu zidentyfikowania potrzeb uczniów, powinien rozważyć następujące pytania:
- Czy uczeń prezentuje wiedzę i umiejętności na poziomie podstawowym, czy też wykazuje kompetencje w określonym zakresie?
- Jakie są mocne strony ucznia oraz w jakich obszarach występują braki w wiedzy, zrozumieniu treści nauczania lub umiejętnościach?
- Jakie metody / strategie samodzielnego uczenia się są uczniowi znane, a które z nich można wypracować z pomocą nauczyciela, aby skutecznie przyswajać wiedzę?
- Jakie działania i środki najlepiej odpowiadają na potrzeby edukacyjne ucznia – które materiały oraz strategie nauczania mogą wesprzeć go w efektywnej nauce, przezwyciężaniu trudności oraz maksymalnym wykorzystaniu jego potencjału?
MOTYWOWANIE UCZNIÓW W KLASIE ZRÓŻNICOWANEJ
Motywowanie uczniów w zróżnicowanej klasie wymaga od nauczyciela elastyczności oraz zastosowania różnorodnych strategii, które uwzględniają indywidualne potrzeby
i predyspozycje każdego ucznia. Oto kilka skutecznych metod:
- Indywidualizacja nauczania – dostosowanie treści i metod dydaktycznych do poziomu wiedzy oraz stylu uczenia się poszczególnych uczniów. Należy uwzględniać ich zainteresowania, zdolności i tempo pracy, co sprzyja większemu zaangażowaniu
w proces edukacyjny. - Wzmacnianie motywacji wewnętrznej – zachęcanie uczniów do samodzielnego poszukiwania wiedzy poprzez tworzenie inspirującego środowiska nauki. Ważne jest, aby uczniowie rozumieli cel i sens podejmowanych działań edukacyjnych, co zwiększa ich wewnętrzną motywację.
- Różnorodność metod nauczania – stosowanie zróżnicowanych form pracy, takich jak praca indywidualna, w parach czy grupach, a także wykorzystanie różnych narzędzi dydaktycznych. Taka różnorodność pozwala na lepsze dopasowanie do potrzeb uczniów i utrzymanie ich zainteresowania.
- Pozytywne wzmocnienia – regularne docenianie wysiłków i osiągnięć uczniów poprzez pochwały i nagrody. Ważne jest jednak, aby stosować je z umiarem, aby nie osłabić wewnętrznej motywacji uczniów.
- Tworzenie wspierającej atmosfery – budowanie pozytywnych relacji opartych na wzajemnym szacunku i zaufaniu. Uczniowie, którzy czują się akceptowani i rozumiani, chętniej uczestniczą aktywnie w zajęciach.
- Ustalanie realistycznych celów – pomoc uczniom w wyznaczaniu osiągalnych celów edukacyjnych, dostosowanych do ich możliwości. Osiąganie tych celów daje poczucie sukcesu i motywuje do dalszej pracy.
- Angażowanie uczniów w proces decyzyjny – dawanie uczniom możliwości wpływu na wybór tematów czy form pracy. Taka autonomia zwiększa ich zaangażowanie
i odpowiedzialność za własny proces uczenia się.
KONTEKST „TRUDNEJ KLASY”
Zgodzimy się na pewno, że klasa szkolna rozumiana jako zbiór uczniów, stanowi grupę społeczną, charakteryzującą się pewną specyfiką. Grupę można zdefiniować następująco: jest to pewna ilość osób oddzielona wyraźnie od innych zbiorowości i mająca świadomość wspólnoty. Klasa jest oczywiście grupą celową, czyli zorganizowaną planowo do osiągnięcia jednego lub więcej celów – w tym przypadku celem jest edukacja i wychowanie. Każdy zespół klasowy jest zbiorowością nieco „przypadkowych” osób w podobnym wieku. Ze względu na tę przypadkowość i indywidualną historię życia każdego ucznia, każda klasa stanowi niepowtarzalny twór. Jedne klasy wspominamy po latach z sentymentem, o innych prawie nie pamiętamy – nie zapisały się zbyt mocno w pamięci. Są też takie zespoły, o których być może nauczyciel chciałby „zapomnieć” – zabierały wiele uwagi, spędzały sen z powiek, były powodem dużego stresu i nie lada wyzwaniem dla prowadzących.
METAFORY KLASY
Metafory klasy szkolnej stanowią narzędzie, dzięki któremu można uchwycić złożoność
i dynamikę grupy uczniów. Ukazują one różne aspekty funkcjonowania klasy jako społeczności, podkreślając zarówno jej spójność, jak i nieprzewidywalność zmian oraz różnorodność ról, jakie przyjmują jej członkowie.
Klasa jako układanka (puzzle)
Każdy uczeń stanowi unikalny element większej całości. Z biegiem czasu, mimo początkowych trudności i rozproszenia, poszczególne „elementy” zaczynają do siebie pasować, tworząc harmonijną całość. Klasa zróżnicowana przypomina zbiór kilku układanek, przypadkowo wrzuconych do jednego pudełka – brak w niej harmonii. Dodatkowo, zmiany w strukturze grupy, takie jak odejście lub przybycie ucznia, wpływają na całość kompozycji, wymagając ponownej integracji, co jest nieuniknionym aspektem rozwoju grupy.
Klasa jako mrowisko
Metafora mrowiska uwidacznia strukturalną organizację klasy, w której występuje hierarchia oraz nieformalne relacje rówieśnicze. W mrowisku, podobnie jak w klasie, kształtują się określone role – od liderów, poprzez osoby mniej zauważalne, aż po dzieci izolowane
i odrzucane. Badania socjologiczne wskazują, że w każdej grupie występują wyraźne podgrupy, kliki, pary czy łańcuchy, co wpływa na poczucie przynależności i bezpieczeństwa uczniów. Ustrukturyzowane relacje i ustalony statut poszczególnych uczniów odzwierciedlają potrzeby (akceptacji, władzy czy wsparcia), a także są unikatowym sposobem poradzenia sobie
z chaosem i niepewnością w zbyt zróżnicowanym systemie.
Klasa jako teatr
To niezwykłe jak w wielowymiarowym środowisku szkolnym uczniowie przyjmują określone role w ramach grupy – te pozytywne jak i negatywne. W teatrze klasowym każdy bez wyjątku pełni określoną rolę – może to być rola lidera, „dziecka grupy”, malkontenta, strażnika norm, ale także klasowego błazna lub kozła ofiarnego. Różnorodność ról oraz fakt, że nie istnieje zamknięty katalog postaci, nadaje klasie unikalny „koloryt”. Każdy uczeń, niezależnie od przyjętej roli, wnosi istotny wkład w kształtowanie wspólnego doświadczenia edukacyjnego.
Klasa jest jak pulsar
Podobnie jak pulsar, który emituje cykliczne impulsy, klasa cechuje się wewnętrzną dynamiką, gdzie procesy interpersonalne i emocjonalne przybierają w miarę regularne, choć często nieprzewidywalnie. W ciągu roku szkolnego obserwujemy zmiany faz – od początkowej fazy integracji, przez okres kryzysów i stabilizacji, aż do momentów przełomowych, które wymagają renegocjacji ról. Także relacje bywają dynamiczne – uczniowie mogą doświadczać okresów intensywnej bliskości, a następnie oddalenia, co wpływa na ogólną atmosferę i poczucie wspólnoty.
Klasa jest jak zepsuty telefon
Proces przekazywania informacji w klasie może być zaburzony, co prowadzi do nieporozumień oraz błędnej interpretacji intencji i emocji. Komunikację utrudniają także bariery wynikające
z indywidualnych kompetencji komunikacyjnych, trudności, uprzedzeń czy braku otwartości, które skutkują ograniczeniem swobodnego przepływu informacji. Gdy komunikacja jest zaburzona, często towarzyszy jej negatywnie nacechowany przekaz emocjonalny, co prowadzi do osłabienia zaufania między członkami klasy oraz utrudnia budowanie wspólnej, konstruktywnej przestrzeni dialogu.
Klasa jest jak kurpiowska chata
Ma swoją historię, obrasta w legendy. Każda klasa posiada własną tradycję, która z biegiem czasu nabiera niepowtarzalnego charakteru. Opowieści, anegdoty, wspólne doświadczenia stanowią część kulturowego dziedzictwa grupy, kształtując jej tożsamość. W obrębie klasy rozwija się niekiedy specyficzny język, skróty myślowe i hasła, zrozumiałe jedynie dla jej członków, co wzmacnia poczucie przynależności, ale jednocześnie może utrudniać komunikację z otoczeniem. Posiada niepisany kodeks – w klasie funkcjonuje zbiór norm
i nieformalnych zasad, których naruszenie spotyka się z grupową dezaprobata lub wręcz odrzuceniem. Ten niepisany kodeks reguluje zachowania, podkreślając jednocześnie unikalność i samodzielność struktury społecznej, ale też potencjalnie prowadząc do wykluczeń.
KILKA SŁÓW O INTEGRACJI
Integrację zespołu możemy rozumieć jako stopień identyfikacji ucznia z grupą. Funkcjonowanie klasy szkolnej o dużym zróżnicowaniu, która charakteryzuje się wysokim poziomem integracji zespołowej, można opisać jako dynamiczny proces, w którym wzajemne relacje między uczniami stanowią fundament efektywnej współpracy i osiągania wspólnych celów edukacyjnych. W kontekście pozytywnej integracji grupowej wyróżniamy następujące wskaźniki:
Dzielenie się pomocą, informacją i dobrami
W klasie o wysokim stopniu integracji uczniowie chętnie wymieniają się zasobami – zarówno materialnymi (zadanie domowe, drugie śniadanie, długopis), jak i niematerialnymi (informacja, wsparcie). Taka postawa buduje kulturę otwartości i solidarności. W praktyce przejawia się to w sytuacjach, gdy uczniowie udzielają sobie nawzajem pomocy przy realizacji zadań, dzielą się informacjami niezbędnymi do wykonania wspólnych projektów oraz angażują się w inicjatywy, które podnoszą ogólny poziom wiedzy i umiejętności.
Dobry poziom komunikacji
Efektywna komunikacja stanowi kluczowy element funkcjonowania zintegrowanej klasy. Oznacza to, że przepływ informacji odbywa się w sposób płynny, obustronny i wolny od zbędnych zakłóceń. Uczniowie potrafią wyrażać swoje myśli i emocje w sposób konstruktywny i jednocześnie słuchać siebie nawzajem.
Podejmowanie i realizowanie wspólnych zadań
W klasie o wysokiej integracji obserwuje się umiejętność współpracy przy realizacji wspólnych projektów i zadań. Taka współpraca wymaga nie tylko koordynacji działań, ale również zdolności do kompromisu i dzielenia się odpowiedzialnością. Wspólne projekty umożliwiają uczniom rozwijanie umiejętności planowania, organizacji pracy oraz podejmowania decyzji.
Konstruktywne rozwiązywanie konfliktów
Konflikty są naturalnym elementem funkcjonowania każdej grupy. W klasie o wysokiej integracji uczniowie potrafią podejść do konfliktów w sposób konstruktywny, dążąc do rozwiązania problemu poprzez rozmowę i negocjacje. Umiejętność ta jest szczególnie ważna, ponieważ pozwala na utrzymanie pozytywnej atmosfery w grupie oraz zapobiega eskalacji napięcia i niepotrzebnym, niekończącym się kłótniom.
Obrona interesów klasy i poszczególnych osób
W dobrze zintegrowanej klasie istnieje wyraźne poczucie wspólnoty, które przejawia się w gotowości do obrony zarówno interesów całej grupy, jak i indywidualnych uczniów. Uczniowie czują się odpowiedzialni za dobro wspólne i dobrostan pozostałych, zwłaszcza w obliczu zagrożenia (uczeń z klasy źle potraktowany przez nauczyciela, uczeń zaatakowany przez ucznia z innej klasy). Taka postawa buduje zaufanie i wzmacnia poczucie bezpieczeństwa.
Przestrzeganie umów, zasad i strzeżenie tajemnic
Zaufanie i spójność grupy wzmacniane są przez konsekwentne przestrzeganie ustalonych, nieformalnych norm i zasad, a także przez dbałość o poufność informacji. Tuta pojawia się niebezpieczeństwo nieprzekazywania ważnych informacji nauczycielom (np., komuś w klasie dzieje się krzywda, ale nikt tego nie zgłosi, aby nie być konfidentem. Stad duża rola wychowawcy, aby ustalić z zespołem co może stanowić element „grupowej tajemnicy”, a co byłoby niebezpieczne lub „niegodziwe” wobec innych.
Konsolidacja w sytuacjach zagrożenia
Ostatecznie, wysoki stopień integracji objawia się także zdolnością klasy do konsolidacji
w sytuacjach kryzysowych. W momentach zagrożenia, czy to wynikających z wewnętrznych konfliktów, czy też zewnętrznych trudności, uczniowie mobilizują się i wykazują umiejętność wspólnego działania.
LITERATURA POLECANA:
- Brophy J., 2002, Motywowanie uczniów do nauki, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN
- Obuchowska I., 1996, Drogi dorastania. Psychologia rozwojowa okresu dorastania dla rodziców i wychowawców. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne
- Ribner N. G., 2005, Terapia nastolatków, Gdańsk: GWP, Gdańsk
- Rogers B., 2005, Uczniowie w szkole. Rzecz o zachowaniu, Wyd Fraszka Edukacyjna
- Rogers B, 2006, Trudna klasa. Opanować, wychować, nauczyć, Wyd. Fraszka Edukacyjna
- Szczepkowska K, 2020, Jak skutecznie realizować proces kształcenia w klasie zróżnicowanej, Warszawa: Wydawnictwo ORE
Autor: Irena Chądzyńska i Małgorzata Cużytek