INTEGRACJA SENSORYCZNA

CZYM JEST INTEGRACJA SENSORYCZNA I JAK PRZEBIEGAJĄ PRAWIDŁOWO PROCESY INTEGRACJI SENSORYCZNEJ?

 

Integracja sensoryczna to proces neurologiczny, w którym mózg odbiera, przetwarza
i interpretuje bodźce docierające ze wszystkich narządów zmysłu – wzrokowego, słuchowego, dotykowego, przedsionkowego, proprioceptywnego, a także smakowego
i węchowego. Proces ten stanowi fundament zachowań adaptacyjnych, szczególnie w okresie intensywnego rozwoju niemowląt i dzieci. Prawidłowy przebieg integracji sensorycznej opiera się na trzech kluczowych mechanizmach:

• odpowiedniej modulacji bodźców,
• integracji danych sensorycznych
• stabilizacji emocjonalnej.

W pierwszym etapie procesu integracji sensorycznej istotna jest odpowiednie przetwarzanie bodźców. Układ nerwowy, dzięki swojej zdolności do selektywnego filtrowania impulsów, wyłapuje te informacje, które mają największe znaczenie adaptacyjne, jednocześnie eliminując nadmiar sygnałów. Ta selektywność wynika z aktywności struktur mózgowych, takich jak jądro kolankowate boczne (LGN), odpowiedzialne za efektywne przesyłanie sygnałów do centralnego układu wzrokowego w celu przetworzenia informacji dotyczących kształtu, koloru, ruchu i innych funkcji wzrokowych, kora somatosensoryczna (inaczej: czuciowa) odpowiadająca za odbieranie i przetwarzanie bodźców dotykowych i bólowych oraz inne obszary biorące udział we wstępnym przetwarzaniu informacji. Dzięki tym mechanizmom człowiek może adekwatnie reagować na otaczające go bodźce, co umożliwia efektywne uczenie się oraz rozwijanie umiejętności radzenia sobie w złożonych sytuacjach.

Selektywna modulacja bodźców zapewnia, że impulsy nie „przeładowują” systemu nerwowego, a jednocześnie pozwala na dynamiczne dostosowanie się do zmieniających się warunków środowiskowych.

Kolejnym aspektem jest integracja danych sensorycznych polega na współdziałaniu różnych układów zmysłów w celu stworzenia spójnego obrazu rzeczywistości. Proces ten wymaga złożonej współpracy między różnymi obszarami mózgu, które łączą informacje pochodzące
z receptorów wzrokowych, słuchowych, dotykowych oraz innych. Integracja sensoryczna umożliwia precyzyjną koordynację ruchową, ułatwia orientację przestrzenną oraz wspiera rozwój funkcji poznawczych, takich jak pamięć czy uwaga. W efekcie, jednostka jest w stanie prawidlowo planować i wykonywać złożone sekwencje ruchowe, co jest szczególnie widoczne w aktywnościach wymagających synchronizacji wzrokowo-ruchowej. Zintegrowane przetwarzanie bodźców sensorycznych jest nieodzownym warunkiem prawidłowego rozwoju motorycznego i poznawczego, ponieważ umożliwia dziecku efektywne reagowanie na różnorodne sytuacje i kalibrowanie się do zmiennych warunków.

Stabilizacja emocjonalna z kolei wynika z właściwego przetwarzania bodźców sensorycznych. Mechanizmy te umożliwiają jednostce, utrzymanie równowagi emocjonalnej, zwłaszcza
w obliczu intensywnej stymulacji środowiskowej. Prawidłowa odpowiedź emocjonalna jest związana z funkcjonowaniem układu limbicznego oraz z równowagą neuroprzekaźników, takich jak serotonina i dopamina, które odgrywają kluczową rolę w regulacji nastroju. W praktyce oznacza to, że dzieci, u których te mechanizmy działają optymalnie, potrafią lepiej radzić sobie ze stresem, szybciej wracać do równowagi po doświadczeniach trudnych emocjonalnie oraz budować zdrowsze relacje społeczne. Stabilizacja emocjonalna wpływa także na zdolność do koncentracji i podejmowania trafnych decyzji, co ma bezpośrednie przełożenie na efektywność procesu nauczania i adaptację społeczną.

Należy podkreślić, że nieprawidłowości w którymkolwiek z opisanych mechanizmów mogą prowadzić do zaburzeń integracji sensorycznej, które manifestują się wielowymiarowo.
Na poziomie modulacji bodźców, deficyty mogą skutkować nadwrażliwością – gdzie dziecko reaguje przesadnie na nawet drobne bodźce – lub niedowrażliwością, co powoduje,
że poszukuje ono intensywniejszych doznań sensorycznych. W konsekwencji, zaburzenia
te wpływają na funkcjonowanie dziecka zarówno w sferze motorycznej, jak i poznawczej. Braki w integracji danych sensorycznych przekładają się na trudności z koordynacją ruchową, nieprecyzyjną orientacją w przestrzeni oraz ograniczenia w rozwijaniu umiejętności poznawczych, co jest szczególnie widoczne w środowisku przedszkolnym, gdzie precyzyjne wykonywanie zadań ruchowych jest kluczowe. Zaburzenia te mogą również wpłynąć
na funkcjonowanie emocjonalne dziecka, prowadząc do problemów z regulacją nastroju, wycofywania się z kontaktów społecznych czy trudności w nawiązywaniu relacji rówieśniczych.

Stabilizacja emocjonalna, jako element integracji sensorycznej, odgrywa kluczową rolę
w adaptacyjnym funkcjonowaniu dziecka. Gdy procesy sensoryczne są zakłócone, dziecko może doświadczać problemów z regulacją emocji, co manifestuje się w postaci gwałtownych reakcji, trudności w nawiązywaniu relacji interpersonalnych oraz obniżonej odporności na stres. Neurobiologiczne podstawy tych zaburzeń wskazują, że nieprawidłowości w przetwarzaniu bodźców sensorycznych mogą wpływać na funkcjonowanie struktur mózgowych odpowiedzialnych za kontrolę emocji, co podkreśla złożoność i interdyscyplinarny charakter integracji sensorycznej. Dlatego też, optymalizacja mechanizmów integracji sensorycznej jest kluczowa nie tylko dla rozwoju funkcji motorycznych i poznawczych, ale również dla kształtowania zdrowej osobowości oraz efektywnego funkcjonowania w środowisku społecznym. W okresie przedszkolnym intensywny rozwój integracji sensorycznej stanowi fundament dalszego rozwoju motorycznego, emocjonalnego i społecznego.

POSZCZEGÓLNE SYSTEMY PRZETWARZANIA BODŹCÓW

Mechanizmy poszczególnych systemów sensorycznych opierają się na złożonych procesach neurofizjologicznych, w których receptory obwodowe odbierają bodźce ze środowiska,
a następnie przekazują je do centralnego układu nerwowego, gdzie następuje ich analiza, integracja oraz interpretacja.

W przypadku układu wzrokowego, receptory w siatkówce przetwarzają bodźce świetlne, umożliwiając percepcję kształtów, kolorów i ruchu, co stanowi podstawę orientacji przestrzennej oraz koordynacji wzrokowo-ruchowej. Dzięki temu człowiek potrafi śledzić ruchome obiekty, rozróżnia kolory i kształty, co wspiera naukę poprzez obserwację. Zaburzania u dzieci w tym obszarze mogą skutkować trudnościami w skupieniu uwagi na obiektach, np. dziecko „przeskakuje” wzrokiem między elementami, ma kłopot z rozróżnianiem kształtów, kolorów i wielości obiektów, nie widzi podobieństw i różnic pomiędzy nimi.

Układ słuchowy, poprzez mechanizmy przetwarzania drgań mechanicznych w uchu, odpowiada za rozpoznawanie dźwięków, mowy oraz lokalizację źródeł dźwiękowych,
co przekłada się na umiejętność m.in. rozróżniania dźwięków, reagowania na mowę nauczyciela i rozumienia poleceń.

Z kolei system dotykowy, obejmujący receptory skórne, reaguje na bodźce takie jak nacisk, temperatura czy wibracje, co jest niezbędne dla prawidłowego funkcjonowania w zakresie percepcji dotyku i odczuwania komfortu lub dyskomfortu. Dzięki temu dziecko potrafi rozpoznać różne tekstury, temperatury i kształty, co wpływa na rozwój motoryki małej. Nadmierna lub niedostateczna reakcja na bodźce dotykowe powoduje niekiedy unikanie kontaktu fizycznego lub przeciwnie, intensywnie poszukiwać stymulacji dotykowej.

Mechanizmy proprioceptywne, związane z receptorami znajdującymi się w mięśniach, stawach i ścięgnach, dostarczają mózgowi informacji o położeniu ciała, co umożliwia precyzyjną kontrolę ruchową oraz planowanie skomplikowanych sekwencji ruchowych. Dzięki temu możliwa jest dobra koordynacja ruchowa i umiejętność oceny pozycji własnego ciała
w przestrzeni. Zaburzenia orientacji może prowadzić do niezdarności, trudności w wykonywaniu precyzyjnych ruchów oraz problemów z równowagą.

Układ przedsionkowy, oparty na strukturach błędnikowych w uchu wewnętrznym, odpowiada za równowagę oraz kontrolę postawy, co umożliwia dziecku swobodne uczestnictwo
w złożonych aktywnościach ruchowych. Nieprawidłowości uwidaczniają się najczęściej
w „niezgrabności ruchu” – przewracaniu się „na prostej drodze”, obijanie o obiekty w otoczeniu, unikaniu zabaw z dynamicznymi ruchami, lub, w przypadku niewrażliwości – poszukiwaniem intensywnych doznań ruchowych.

Natomiast systemy smakowy i węchowy, choć działają w mniejszym stopniu w kontekście integracji sensorycznej, umożliwiają rozpoznawanie substancji chemicznych, co wpływa
na preferencje żywieniowe oraz reakcje emocjonalne.

 

ZABURZENIA O CHARAKTERZE NADWRAŻLIWOŚCI I NIEWRAŻLIWOŚCI

W prawidłowo funkcjonującym systemie sensorycznym kluczową rolę odgrywa proces modulacji bodźców – selektywna filtracja impulsów umożliwia wyłonienie najistotniejszych informacji, co pozwala na adekwatną reakcję organizmu w danej sytuacji. Nieprawidłowości w tych mechanizmach mogą przejawiać się zarówno w postaci nadwrażliwości (hiperreaktywności), jak i niedowrażliwości (hipoaktywności) poszczególnych systemów sensorycznych, co wpływa na codzienne funkcjonowanie dziecka zarówno w domu, jak i w przedszkolu oraz szkole.

NADWRAŻLIWOŚĆ

W przypadku nadwrażliwości, układy sensoryczne reagują zbyt intensywnie na bodźce, które dla większości dzieci stanowią jedynie neutralne lub umiarkowane sygnały. Na przykład, dziecko z nadwrażliwością wzrokową może doświadczać dyskomfortu w wyniku intensywnego oświetlenia lub kontrastowych barw, co może utrudniać mu skupienie się podczas zajęć plastycznych lub pracy przy komputerze. Podobnie, nadwrażliwość słuchowa skutkuje przesadną reakcją na nawet umiarkowany hałas – „głośna” klasa, czy głośniejsze zabawy w przedszkolu mogą powodować u dziecka niepokój, irytację, a nawet bóle głowy. W sferze dotykowej, dzieci o nadwrażliwości mogą odczuwać dyskomfort przy noszeniu określonych ubrań lub podczas codziennych czynności higienicznych i samoobsługowych, takich jak mycie rąk czy kąpiel, co wpływa na ich samopoczucie i poziom akceptacji bodźców dotykowych. Nadwrażliwość układu przedsionkowego często objawia się niechęcią do dynamicznych zabaw – huśtawki, zjeżdżalnie czy zabawy z gwałtowną ekspresją ruchową mogą wywoływać uczucie zawrotów głowy oraz dezorientację, co ogranicza uczestnictwo dziecka w aktywnościach ruchowych zarówno w domu, jak i w przedszkolu.

NIEDOWRAŻLIWOŚĆ

Z kolei niedowrażliwość sensoryczna charakteryzuje się obniżoną reakcją na bodźce, co sprawia, że dziecko może nie dostrzegać ważnych informacji płynących z otoczenia.
W obszarze wzrokowym, niedowrażliwość może objawiać się problemami z utrzymaniem uwagi na zadaniach wymagających precyzyjnego rozróżniania szczegółów, co przekłada się na trudności w nauce czytania i pisania. Dziecko z niedowrażliwością słuchową może nie reagować na dźwięki mowy, co utrudnia naukę językową oraz sprawia, że instrukcje nauczyciela bywają przez nie opacznie rozumiane. W zakresie funkcjonowania dotykowego, niedostateczna reakcja na bodźce dotykowe może skutkować poszukiwaniem intensywnych doznań – dziecko może wykazywać nadmierną skłonność do szukania mocnych bodźców dotykowych, na przykład poprzez intensywne ocieranie się o meble czy inne dzieci, co może być odbierane przez rówieśników jako intencjonalne akty agresji. Niedowrażliwość układu proprioceptywnego może skutkować niepewnością i niezgrabnością w wykonywaniu codziennych czynności, takich jak ubieranie się, jedzenie czy korzystanie z przyborów szkolnych, ponieważ dziecko nie otrzymuje wystarczających informacji o położeniu własnego ciała.
W obszarze przedsionkowym, dzieci o niedowrażliwości mogą nie odczuwać potrzeby aktywności ruchowej – mogą być mniej skłonne do uczestniczenia w zabawach ruchowych, co wpływa na ich rozwój motoryczny.

 

ETAPY ROZWOJU INTERGACJI SENSORYCZNEJ

Rozwój integracji sensorycznej u człowieka przebiega w sposób etapowy i jest odzwierciedleniem stopnia dojrzałości neurofizjologicznej. Określone poziomy integracji sensorycznej rozwijają się w różnych okresach życia, od wczesnego dzieciństwa po okres dorastania. Przykładowe przypisanie wieku do poszczególnych poziomów rozwoju wygląda następująco:

I poziom – Rejestrowanie i pierwotna percepcja bodźców (od urodzenia do około 6-9 miesiąca życia). W tym okresie niemowlęta zaczynają aktywnie rejestrować bodźce sensoryczne, takie jak dźwięki, światło, dotyk i ruch. W tym czasie pojawiają się pierwsze zdolności do reakcji na bodźce zewnętrzne, a także rozpoznawania podstawowych różnic między rodzajami bodźców.

II poziom – Podstawowa integracja sensoryczna (ok. 6 miesięcy do 2-3 roku życia). Na tym etapie układy sensoryczne zaczynają współdziałać, co umożliwia dziecku orientację
w przestrzeni oraz podejmowanie pierwszych prób koordynacji wzrokowo-ruchowej. Rozpoczyna się proces łączenia bodźców z różnych zmysłów, co skutkuje m.in. realizacją efektywnych prób chwytania i manipulowania przedmiotami, czy reagowania na dźwięki i ruch.

III poziom – Zaawansowana dyferencjacja i selekcja bodźców ( 3-7 rok życia). W tym okresie dziecko staje się coraz bardziej zdolne do precyzyjnego rozróżniania bodźców sensorycznych, dzięki coraz bardziej wyspecjalizowanym połączeniom neuronalnym. Rośnie zdolność do selektywnego koncentrowania się na wybranych bodźcach (np. na twarzy nauczyciela, na instrukcjach w trakcie zajęć), podczas gdy inne bodźce są mniej zauważane. Dzieci w tym wieku rozpoczynają także bardziej świadome posługiwanie się zdolnościami sensorycznymi
w kontekście różnych zadań, jak np. rysowanie, manipulowanie klockami, czy wykonywanie poleceń.

IV poziom – Funkcjonalna integracja sensoryczna (od 7 roku życia do dorosłości). Najwyższy poziom integracji sensorycznej pozwala na pełną adaptację jednostki do otoczenia. Dzieci
i młodzież rozwijają zdolność do efektywnego wykorzystywania przetworzonych informacji sensorycznych w codziennych zadaniach, interakcjach społecznych i aktywności edukacyjnej. W tym czasie umiejętności motoryczne, poznawcze i emocjonalne są mocno zintegrowane,
co pozwala dziecku na podejmowanie samodzielności w wykonywaniu codziennych czynności i zarządzaniu stresem.

Podane przedziały wiekowe stanowią jedynie orientacyjne ramy rozwoju, uwzględniające, że integracja sensoryczna jest procesem dynamicznym i wieloaspektowym, którego tempo może być modulowane przez indywidualne predyspozycje, środowiskowe doświadczenia oraz interwencje terapeutyczne.

 

DIAGNOZA I TERAPIA PROCESÓW SENSORYCZNYCH

Diagnoza zaburzeń integracji sensorycznej jest procesem wieloetapowym, obejmującym:

• obserwację zachowania dziecka: analiza funkcjonowania w naturalnym środowisku przedszkolnym.
• wywiad z rodzicami i nauczycielami: pozyskiwanie informacji dotyczących historii rozwoju i codziennych zachowań dziecka.
• stosowanie specjalistycznych narzędzi diagnostycznych: kwestionariusze, testy oraz skale oceny funkcjonowania sensorycznego (np. Testy integracji sensorycznej).

Terapia integracji sensorycznej opiera się na indywidualnie dostosowanym programie interwencji, który może obejmować:

• zajęcia terapeutyczne: specjalnie dobrane ćwiczenia ruchowe i zadania sensoryczne prowadzone przez terapeutów zajęciowych.
• modyfikację środowiska: dostosowanie klasy lub sali zabaw, aby minimalizować nadmierną stymulację lub zapewniać odpowiednie bodźce.
• wsparcie interdyscyplinarne: współpraca psychologa, pedagoga, logopedy
  i terapeuty w celu kompleksowej pomocy dziecku.

Ważne jest wczesne rozpoznawanie (u małego dziecka opiera się głównie na wywiadzie
z rodzicami i obserwacji) i wprowadzanie terapii SI. Terapią procesów IS zajmuje się wykwalifikowany terapeuta IS.

Sprawdzane są m.in. następujące obszary funkcjonowania dziecka:

1. Umiejętność samoregulacji

• rozdrażnienie, intensywny, częsty płacz, napady złości
• trudności z samodzielnym uspokajaniem się
• niemożność poczekania na odsuniętą w czasie nagrodę
• trudności ze zmianami aktywności, miejsc, nieprzewidywane wybuchy emocji

2. Uwaga: obserwacja czy dziecko jest w stanie skupić lub przenieść uwagę na inny obiekt

3. Sen: trudności z zasypianiem i snem

4. Jedzenie

• ulewanie, wymioty (wykluczyć refluks)
• podczas karmienia dziecko pręży się i odsuwa od matki, unika otwierania buzi
• niechęć do poznawania nowych pokarmów
• trudności z samodzielnym żuciem i połykaniem (preferowane dania papkowate)
• nieumiejętność samodzielnego picia
• występuje nadwrażliwość na zapachy

5. Ubieranie, czynności pielęgnacyjne, dotyk

• dziecko nie lubi być przytulanie
• dziecko narzeka, że ubrania są zbyt obcisłe i drapiące, nie lubi metek
• niechętnie poznaje otoczenie za pomocą dotyku
• nie lubi ograniczania przestrzeni ruchu np. w foteliku samochodowym
• poszukiwanie fizycznie agresywnego kontaktu (uderza w ludzi, w ściany, drapie, nie jest delikatne w zabawach z innymi, często niszczy zabawki),
• nie lubi mycia twarzy, czesania, kremowania
• nadwrażliwość na ból
• niedowrażliwość na ból ignorowanie skaleczeń

6. Ruch:

• reakcja dziecka na bujanie w rękach, podnoszenie, kręcenie energiczne zmiany pozycji
• dziecko jest w ciągłym ruchu, domaga się intensywnego bujania, podrzucania, kręcenia, zabaw z głową w dół,
• nie może usiedzieć w miejscu podczas zabawy
• jest niezgrabne ruchowo, przewraca się, ma słabą równowagę, wpada na przedmioty,
• ma trudności w opanowaniu nowych zabaw, bawi się w sposób schematyczny
• mało ruchliwe, statyczne

7. Słuch i mowa:

• reakcja na dźwięki – niedostateczna lub nadmiarowa
• problemy z powtarzaniem wrażeń słuchowych (np. brak reakcji na polecenia słuchowe),
• trudności w rozumieniu mowy, opóźnienia w jej rozwoju
• opóźniona reakcja na bodźce słuchowe
• trudności w rozwoju mowy
• opóźnienia w jej rozwoju

8. Wzrok:

• brak zdolności dłuższego skupienia wzroku na przedmiocie
• problemy ze śledzeniem poruszającego się przedmiotu
• częste mruganie
• łzawienie oczu
• nadmierne pobudzenie lub rozdrażnienie w miejscach bogatych w bodźce wzrokowe

9. Więź emocjonalna:

• unikanie kontaktu wzrokowego lub dotyku
• brak inicjowania kontaktu z rodzicami/ opiekunami
• nie bawi się z innymi dziećmi
• agresja lub wycofanie
• lęk przed nowymi osobami i aktywnościami

 

STRATEGIE POSTĘPOWANIA WOBEC DZIECKA Z ZABURZENIAMI SI W PRZEDSZKOLU

Skuteczne wsparcie dzieci z zaburzeniami integracji sensorycznej w przedszkolu wymaga zastosowania następujących strategii:

• Tworzenie struktury i przewidywalności: ustalenie stałego planu dnia oraz jasnych zasad, co pomaga dziecku poczuć się bezpiecznie.
• Adaptacja przestrzeni przedszkolnej: modyfikacja otoczenia – wyciszone kąty, sensoryczne pomoce dydaktyczne, kontrola nad natężeniem bodźców (np. światło, dźwięk).
• Indywidualne podejście: opracowanie indywidualnych planów wsparcia, uwzględniających specyficzne potrzeby sensoryczne dziecka.
• Współpraca z rodzicami i specjalistami: regularna komunikacja oraz wymiana informacji na temat postępów i trudności dziecka.
• Szkolenia i wsparcie dla kadry przedszkolnej: podnoszenie kompetencji nauczycieli w zakresie rozpoznawania symptomów zaburzeń integracji sensorycznej oraz stosowania odpowiednich technik terapeutycznych.
• Włączenie zabaw terapeutycznych: wykorzystanie gier i zabaw, które stymulują odpowiednie układy sensoryczne, a jednocześnie wspierają rozwój społeczny i emocjonalny.

Bibliografia

1. Ayres, A. Jean, Dziecko a integracja sensoryczna, Wyd. 2. – Gdańsk : Harmonia Universalis, 2016.
2. Biel, Lindsey, Integracja sensoryczna: skuteczne strategie w terapii dzieci i nastolatków, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2015.
3. Charbicka, Magdalena, Integracja sensoryczna przez cały rok, Warszawa: Difin, 2017
4. Kałużna, Aleksandra, Zasady diagnostyki i terapii zaburzeń rozwoju integracji sensorycznej u dzieci, W: Neurofizjologiczne metody usprawniania dzieci z zaburzeniami rozwoju pod red. Ludwiki Sadowskiej, Wrocław: Wydawnictwo Akademii Wychowania Fizycznego, 2004
5. Szmalec, Jacek, Efektywność terapii integracji sensorycznej w usprawnianiu rozwoju ruchowego i kształtowaniu gotowości szkolnej dzieci 5 – 6 – letnich, Warszawa: Difin, 2019.
6. Zadora, Barbara, Terapia integracji sensorycznej we wspomaganiu rozwoju funkcji motorycznych dziecka ze spektrum autyzmu, W: Terapia pedagogiczna dzieci ze specjalnymi potrzebami rozwojowymi i edukacyjnymi: nowe oblicza terapii w pedagogice specjalnej / red. Zofia Palak, Magdalena Wójcik. – Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie – Skłodowskiej, 2016

 

Autor: Iwona Satora