Pojęcie specjalnych potrzeb edukacyjnych pojawiło się już w 1978 roku w brytyjskim dokumencie „The Warnock Report” i z ostało uogólnione w Deklaracji z Salamanki opublikowanej przez UNESCO w 1994 roku. Polska jako państwo członkowskie zobowiązała się do przestrzegania przepisów zawartych w ustawie, czego dowodem jest znowelizowana ustawa wdrożeniowa o systemie oświaty, która gwarantuje dzieciom prawo do opieki i pomocy w szkole, z uwzględnieniem ich indywidualnych możliwości oraz specjalnych potrzeb edukacyjnych.
Według M. Bogdanowicz specjalne potrzeby edukacyjne odnoszą się do grup uczniów, którzy nie mogą sprostać wymaganiom ogólnie obowiązujących programów edukacyjnych. Mają znacznie większe trudności w nauce niż ich rówieśnicy. Są w stanie kontynuować naukę, ale potrzebują pomocy edukacyjnej, takiej jak specjalne programy nauczania i metody wychowania dostosowane do ich potrzeb, możliwości i ograniczeń. Powinny być one prowadzone przez wyspecjalizowaną kadrę pedagogiczną w odpowiednich warunkach, z uwzględnieniem różnych struktur organizacyjnych.
Rozpoznawanie i zaspokajanie specjalnych potrzeb dotyczy zatem osób z odchyleniami od normy. Odchylenia mogą odnosić się do właściwości biologicznych, psychologicznych i społecznych w ujęciu ilościowym i jakościowym, przez co będą wywierać różny wpływ na przebieg rozwoju dziecka. Odchylenia ujemne powodują ograniczenia rozwoju fizycznego i psychicznego, utrudniają naukę i adaptację zawodową, zakłócają społeczne funkcjonowanie człowieka, czyniąc go osobą niepełnosprawną. Odchylenia dodatnie to szczególne uzdolnienia i talenty (J.Jastrząb, 1995).
Przyjmując jako kryterium rodzaj niepełnosprawności, wyróżnia się:
-
- osoby z uszkodzeniami sensorycznymi (niewidzenie, niedowidzenie, niesłyszenie, niedosłyszenie)
- osoby z niesprawnością ruchową (osoby z wrodzonym lub nabytym uszkodzeniem narządu ruchu oraz osoby z przewlekłymi chorobami narządu ruchu)
- osoby z niepełnosprawnością intelektualną
- osoby psychicznie chore, z zaburzeniami osobowości i zachowania
- osoby z niepełnosprawnością złożoną (zaburzenia sprzężone)
- osoby z zaburzeniami emocjonalnymi (np. zaburzenia lękowe, depresja)
- osoby z zaburzeniami komunikacji językowej (np. afazja sensoryczna, motoryczna, jąkanie)
- osoby ze spektrum autyzmu
- osoby ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się (dysleksja, dysgrafia, dysortografia, dyskalkulia)
- osoby z zaburzeniami o charakterze społecznym (niedostosowanie społeczne, zagrożenie społecznym niedostosowaniem)
- osoby z przewlekłymi schorzeniami somatycznymi (np. cukrzyca, astma)
Zapewnienie uczniom z niepełnosprawnością kształcenia w szkołach ogólnodostępnych jest jednym z głównych priorytetów polityki oświatowej państwa. Wszyscy nauczyciele powinni być przygotowani do realizacji zadań edukacyjnych z tak zróżnicowaną grupą dzieci i młodzieży.
Specjalne potrzeby edukacyjne to te, które wynikają ze szczególnych rodzajów niepełnosprawności. Wyzwaniem dla nauczycieli w dzisiejszych czasach jest znalezienie rozwiązań, które uwzględniają indywidualne różnice między dziećmi. To ogrom wiedzy do przetworzenia i zaadoptowania do praktyki edukacyjnej.
Dziecko ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi:
- posiada opinię poradni psychologiczno-pedagogicznej,
- posiada orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego,
- nie posiada ani opinii, ani orzeczenia – dziecko ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi nie zawsze posiada dokument poświadczający daną trudność wydany przez poradnię psychologiczno-pedagogiczną w formie opinii lub orzeczenia. Nie oznacza to jednak, że tacy uczniowie nie wymagają pomocy i odpowiednich dostosowań.
Dzieci z SPE to także te, u których można zaobserwować:
- trudności w realizacji wymagań edukacyjnych,
- deficyty skorelowane z przebywaniem w środowisku dysfunkcjonalnym
- problemy zdrowot
Nauczyciele i specjaliści rozpoznają, czy indywidualny rozwój uczniów przebiega prawidłowo, jakie potrzeby edukacyjne oraz indywidualne możliwości fizyczne i psychiczne ma dziecko. Określają także mocne strony uczniów, ich cechy, zainteresowania i talenty oraz wskazują przyczyny niepowodzeń w nauce i trudności funkcjonalnych, które uniemożliwiają uczniom pełne uczestnictwo w życiu szkoły. W bieżącej pracy z uczniem nauczyciele i specjaliści mają możliwość prowadzenia obserwacji pedagogicznych i poznawania ucznia w szkole. Nauczyciele są także zobowiązani do dostosowania form i metod i pracy do możliwości psychofizycznych uczniów. Uczeń ma również prawo do innej pomocy psychologiczno-pedagogicznej określonej w przepisach. Należy pamiętać, że pomoc psychologiczno-pedagogiczna powinna być realizowana we współpracy z rodzicami ucznia lub, jeśli uczeń jest pełnoletni, z samym uczniem.
ZASADY UDZIELANIA I ORGANIZACJI POMOCY PSYCHOLOGICZNO-PEDAGOGICZNEJ
Pomoc psychologiczno-pedagogiczna udzielana i organizowana jest zgodnie z rozporządzeniem wobec ucznia poprzez rozpoznawanie i zaspokajanie indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz możliwości psychofizycznych dziecka/ ucznia i czynników środowiskowych wpływających na jego funkcjonowanie, w celu wspierania potencjału rozwojowego. Pomoc psychologiczno – pedagogiczną organizuje dyrektor szkoły.
Korzystanie z pomocy psychologiczno – pedagogicznej w placówkach edukacyjnych jest dobrowolne i bezpłatne. Wychowawca informuje rodzica/opiekuna prawnego dziecka/ ucznia o potrzebie zorganizowania pomocy w ramach pomocy psychologiczno – pedagogicznej dla dziecka/ ucznia. Rodzic/opiekun prawny posiada prawo do odmowy pomocy oferowanej przez szkołę.
Pomocy psychologiczno – pedagogicznej udzielają dziecku/ uczniowi nauczyciele, wychowawcy i inni zatrudnieni w szkole specjaliści, którzy wspólnie realizują zadania w ramach pomocy psychologiczno – pedagogicznej.
Pomocą objęci są dzieci/ uczniowie posiadający opinie poradni psychologicznopedagogicznej, orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego lub nauczania indywidualnego oraz nieposiadający orzeczenia lub opinii, ale które potrzebują udzielenia im pomocy na podstawie rozpoznania dokonanego przez nauczycieli.
Pomoc psychologiczno – pedagogiczna może zostać udzielona z inicjatywy:
- ucznia,
- nauczyciela, wychowawcy,
- innego pracownik szkoły prowadzący zajęcia z uczniem,
- rodzica/opiekuna prawnego ucznia,
- dyrektora szkoły,
- poradni psychologiczno – pedagogicznej lub innej poradni specjalistycznej,
- pracownika socjalnego,
- kuratora sądowego,
- instytucji i podmiotów działających na rzecz dzieci i ich rodzin.
Do podmiotów zaangażowanych we współpracę ze szkołą w organizowaniu i udzielaniu pomocy psychologiczno – pedagogicznej należą między innymi:
- rodzice/opiekunowie prawni,
- poradnie psychologiczno-pedagogiczne i inne poradnie specjalistyczne
- inne szkoły, przedszkola i placówki opiekuńczo wychowawcze
- instytucje i podmioty wspierające dzieci i ich rodziny
- placówki doskonalenia nauczycieli
Pomoc psychologiczno – pedagogiczna jest udzielana jest także rodzicom/opiekunom prawnym dziecka/ ucznia oraz nauczycielom. Polega ona głównie na udzielaniu wsparcia w rozwiązywaniu trudności wychowawczych i edukacyjnych oraz rozwijaniu ich umiejętności pracy z dzieckiem/ uczniem.
Zadania każdego nauczyciela z zakresu pomocy psychologiczno-pedagogicznej:
Każdy nauczyciel, specjalista, wychowawca grupy, wychowawca klasy realizuje zadania związane z planowaniem, organizowaniem i udzielaniem pomocy psychologiczno-pedagogicznej uczniom, są to:
- Rozpoznawanie indywidualnych potrzeb edukacyjnych i rozwojowych i oraz możliwości psychofizycznych uczniów,
- Określanie mocnych stron, predyspozycji, zainteresowań i uzdolnień,
- Rozpoznawanie przyczyn niepowodzeń edukacyjnych lub trudności w funkcjonowaniu uczniów, w tym barier i ograniczeń utrudniających prawidłowe funkcjonowanie i pełne uczestnictwo w życiu przedszkola, szkoły lub innej placówki,
- Podejmowanie działań sprzyjających rozwojowi kompetencjioraz potencjału uczniów dla podnoszenia efektywności uczenia się i poprawy ich funkcjonowania,
- Współpraca z poradnią w procesie diagnostycznym i post diagnostycznym
Aby sprostać tym zadaniom nauczyciele prowadzą:
- W przedszkolu – obserwację pedagogicznąmającą na celu wczesne rozpoznanie u dziecka dysharmonii rozwojowych i podjęcie wczesnej interwencji. W przypadku dzieci realizujących obowiązkowe roczne przygotowanie przedszkolne prowadzona jest zaś obserwacja pedagogiczna zakończona oceną gotowości dziecka do podjęcia nauki w szkole (diagnoza przedszkolna),
- W szkole:
- obserwację pedagogicznąw trakcie bieżącej pracy z uczniem, mającą na celu:
– rozpoznanie u uczniów klas I–III szkoły podstawowej deficytów kompetencji i zaburzeń
sprawności językowych oraz ryzyka wystąpienia specyficznych trudności w uczeniu się,
– rozpoznanie u uczniów klas starszych trudności w uczeniu się
– rozpoznanie potencjału, zainteresowań, szczególnych uzdolnień dzieci
- wspomaganie uczniów w wyborze kierunku kształcenia i zawodu
W przypadku obserwacji i decyzji, że uczeń wymaga objęcia pomocą psychologiczno-pedagogiczną, każdy nauczyciel niezwłocznie udziela tej pomocy w trakcie bieżącej pracy i informują o tym:
- w przypadku szkoły – wychowawcę klasy,
- w przypadku przedszkola – dyrektora przedszkola lub placówki.
Formy pomocy psychologiczno-pedagogicznej w przedszkolu i szkole:
Formy, okres oraz wymiar godzin udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej w poszczególnych formach ustala dyrektor przedszkola lub szkoły biorąc pod uwagę określoną w arkuszu organizacji liczbę godzin zajęć z zakresu pomocy psychologiczno-pedagogicznej oraz innych zajęć wspomagających proces kształcenia lub liczbę godzin zajęć prowadzonych przez nauczycieli i wychowawców grup wychowawczych.
W przedszkolu pomoc psychologiczno-pedagogiczna może być udzielana w formie:
- zajęć rozwijających uzdolnienia,
- zajęć specjalistycznych: korekcyjno-kompensacyjnych, logopedycznych, rozwijających kompetencje emocjonalno-społeczne oraz innych zajęć o charakterze terapeutycznym,
- zindywidualizowanej ścieżki realizacji obowiązkowego rocznego przygotowania przedszkolnego,
- porad i konsultacji.
W szkole pomoc psychologiczno-pedagogiczna może być udzielana w formie:
- klas terapeutycznych,
- zajęćrozwijających uzdolnienia,
- zajęć rozwijających umiejętności uczenia się,
- zajęć dydaktyczno-wyrównawczych,
- zajęć specjalistycznych:korekcyjno-kompensacyjnych, logopedycznych, rozwijających kompetencje emocjonalno-społeczne oraz innych zajęć o charakterze terapeutycznym,
- zajęćzwiązanych z wyborem kierunku kształcenia i zawodu – w przypadku uczniów szkół podstawowych oraz uczniów szkół ponadpodstawowych,
- zindywidualizowanej ścieżki kształcenia,
- porad i konsultacji,
- warsztatów.
Zadania wychowawcy klasy z zakresu pomocy psychologiczno-pedagogicznej:
Zadaniem wychowawcy jest, we współpracy z nauczycielami i specjalistami, planowanie i koordynowanie pomoc psychologiczno-pedagogicznej w ramach zintegrowanych działań nauczycieli, wychowawców grup wychowawczych i specjalistów oraz bieżącej pracy z uczniem. Planując udzielanie pomocy psychologiczno-pedagogicznej, współpracuje z rodzicami ucznia albo pełnoletnim uczniem oraz w zależności od potrzeb, z innymi podmiotami.
Udzielając wsparcia należy uwzględniać wypracowane dotąd wnioski dotyczące dalszych działań mających na celu poprawę jego funkcjonowania. W przypadku braku poprawy w funkcjonowaniu ucznia, pomimo udzielanej pomocy psychologiczno-pedagogicznej, dyrektor przedszkola, szkoły, placówki powinien wystąpić do publicznej poradni psychologiczno-pedagogicznej z wnioskiem o przeprowadzenie diagnozy i wskazanie sposobu rozwiązania problemu ucznia.