Przemoc wobec dzieci to złożony i niestety nadal aktualny problem, który może mieć długotrwałe konsekwencje dla zdrowia fizycznego i psychicznego najmłodszych. Wielowymiarowość tego zjawiska wiąże się między innymi z tym, że dzieci doświadczają wielu rodzajów przemocy, w tym przemoc fizyczną, emocjonalną, seksualną oraz zaniedbanie, a niekiedy wielu z tych form jednocześnie. Kłopotem jest także najczęściej jej skryty charakter – dzieci mogą być zbyt małe, aby w pełni zrozumieć istotę traumy, której są poddawane lub zbyt zastraszone, aby mówić o swoich doświadczeniach. Zmiany
w zachowaniu, które mogą sugerować przemoc, często nie są dostrzegane przez otoczenie. Ponadto temat przemocy wobec dzieci często jest stygmatyzowany, co może prowadzić
do izolacji ofiar oraz trudności w uzyskaniu wsparcia.
Do tego dochodzą różnice kulturowe i społeczne, które mają wpływ na to, jak przemoc wobec dzieci jest postrzegana w najbliższym otoczeniu, a to ono (najbliżsi sąsiedzi, rodzice rówieśników, z którymi dziecko przebywa, przedszkole lub szkoła, instytucje którym zgłaszane jest podejrzenie przemocy, np. rodzinnej) potrafi być najbardziej skuteczne w zatrzymaniu aktów przemocy. W niektórych społecznościach przemoc w rodzinie może być akceptowana jako skuteczna metoda wychowawcza, co przekłada się na ograniczone zrozumienie, że takie zachowania są szkodliwe i nieakceptowalne.
Przemoc wobec dzieci często jest powiązana z jeszcze szerszym kontekstem społecznym, takim jak ubóstwo, niskie wykształcenie rodziców, stresujące warunki życia czy uzależnienia w rodzinie. Przemoc w rodzinach jest często wynikiem tych problemów, co tworzy błędne koło trudnych okoliczności i dlatego interwencje wymierzone przeciwko przemocy wymagają współpracy wielu instytucji, takich jak szkoły, opieka społeczna, służby zdrowia i policja. Koordynacja działań między tymi instytucjami może być słabo zorganizowana, co obniża skuteczność działania w sytuacjach kryzysowych.
Czym jest przemoc?
W pedagogice można spotkać dwa sposoby definiowania przemocy. Pierwsze, węższe, coraz rzadziej reprezentowane, postrzega przemoc jako działania fizyczne, które obejmują nadużycie siły oraz naruszanie nietykalności fizycznej osoby. W tym ujęciu szczególny nacisk kładzie się na brutalność i okrucieństwo aktów przemocy, rozumianej jako siniaki, złamania kości, poparzenia, rany cięte, czy obrażenia wewnętrzne.
Drugie, szersze podejście akcentuje powiązanie dwóch obszarów: fizycznego i psychicznego nadużycia wobec jednostki. Oprócz przemocy fizycznej, uwzględnione są również w tym podejściu działania werbalne i psychiczne, które przekraczają granice psychologiczne, zmuszając osobę do czegoś, ograniczając jej wolność, wpływając na dobrostan psychiczny. Przemoc psychiczna prowadzi do naruszenia godności osobistej. Warto zaznaczyć, że uwzględnienie aspektu psychicznego w definicji przemocy jest rezultatem rosnącego wpływu psychologii rozwojowej i poznawczej na rozumienie tego zjawiska.
Obecnie w naukach społecznych przeważa pogląd, że przemoc to każde zachowanie jednostki lub grupy, które powoduje szkody fizyczne lub psychiczne u innych osób. Przedstawiona definicja ma charakter ogólny, jednak złożoność rzeczywistości wymaga bardziej szczegółowego ujęcia przemocy. „Przemoc to celowe użycie siły fizycznej albo władzy przeciwko drugiemu człowiekowi lub grupie ludzi, prowadzące lub stwarzające ryzyko uszkodzenia ciała, śmierci, krzywdy psychicznej.”
Przemoc wiąże się z potrzebą określenia zamiarów i racjonalności działań sprawcy, a także uwzględnienia wpływu, jaki ma ona na myślenie oraz działania osoby nią dotkniętej.
W niniejszym artykule skupimy się na krótko i długoterminowych skutkach zachowań przemoczonych dla ofiary.
Jako że większość przemocowych zachowań wobec nieletnich dzieje się w najbliższym otoczeniu dziecka, przytoczona poniżej definicja odnosić się będzie do przemocy w rodzinie: „Przemoc w rodzinie to każde działanie jednego z członków rodziny lub zaniedbanie, które zagrażają życiu, cielesnej i psychicznej integralności lub wolności innego członka tej samej rodziny, bądź poważnie szkodzą jego osobowości.” (Browne K., Herbert M., 1999)
Art. 961 Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego z dnia 1 sierpnia 2010 r., zakazuje osobom wykonującym władzę rodzicielską oraz sprawującym opiekę lub pieczę nad małoletnim stosowania kar cielesnych. Co ciekawe, wciąż wielu opiekunów jest zaskoczonych, że przemoc fizyczna obejmuje również takie działania jak szturchanie, popychanie, szarpanie, czy przysłowiowy „klaps”. Poza prawem pozostaje zaś wiele przypadków znęcania się psychicznego wobec małoletnich ze względu na trudność w wykryciu i powstrzymaniu tego typu przemocy.
Formy przemocy wobec dzieci i ich skutki
O przemocy możemy mówić wtedy, gdy zostaną spełnione następujące warunki:
- Działanie lub zaniechanie działania jest intencjonalne.
- Jedna osoba ma wyraźną przewagę nad drugą.
- Działanie lub zaniechanie jednej osoby narusza prawa i dobra osobiste drugiej.
- Ofiara przemocy doznaje cierpienia, szkód fizycznych i psychicznych.
Ze względu na sposoby i formy jej przejawiania, przemoc wobec dzieci podzielono na cztery rodzaje. Każda z tych form jest szkodliwa i może prowadzić do długotrwałych konsekwencji dla zdrowia fizycznego i psychicznego dziecka. Są to:
- Przemoc fizyczna
- Przemoc psychiczna
- Wykorzystywanie seksualne
- Zaniedbywanie dziecka
Przedstawmy pokrótce charakterystykę każdej z tych form przemocy:
- Przemoc fizyczna
Przemoc fizyczna względem dziecka polega na naruszeniu nietykalności fizycznej – stosowaniu siły w sposób, który powoduje obrażenia lub ból. Może obejmować uderzenia ręką, pięścią lub z wykorzystaniem przedmiotów, krępowanie ruchów, kopanie, szarpanie, szturchanie, popychanie oraz inne formy agresji fizycznej, takie jak policzkowanie, ciągnięcie za włosy, duszenie czy zatykanie ust. Skutki tego rodzaju przemocy mogą być widoczne w postaci siniaków, oparzeń, złamań czy innych obrażeń ciała, ale nie zawsze są łatwe do dostrzeżenia. Nie mówiąc o traumie, która utrudnia nawiązywanie zdrowych, pozbawionych lęku relacji z innymi ludźmi. Dzieci doświadczające przemocy fizycznej długoterminowo mogą zmagać się z problemami zdrowotnymi, zarówno fizycznymi, jak i psychicznymi, takimi jak PTSD, depresja, zaburzenia lękowe, zaburzenia osobowości.
- Przemoc psychiczna
Przemoc psychiczna odnosi się do działań, które mają na celu zastraszanie, kontrolowanie, poniżanie lub wpływanie na stan emocjonalny dziecka poprzez silną presję. Wśród zachowań przemocowych znajdują się tu groźby, wyzwiska, upokorzenia, ignorowanie dziecka, czy szantaż psychiczny, krytykowanie, izolację od rówieśników lub rodzinnych relacji. Przemoc psychiczna może prowadzić do znaczących problemów emocjonalnych, w tym obniżonego poczucia własnej wartości, depresji, lęków oraz problemów z relacjami interpersonalnymi. Dzieci, które doświadczają przemocy psychicznej, mogą mieć trudności w budowaniu zdrowych relacji w przyszłości, a także mogą mieć problemy z zaufaniem innym ludziom.
- Przemoc seksualna
Przemoc seksualna wobec dzieci ma na celu wykorzystanie ich seksualności i może przyjąć różne formy – od narażenia na kontakt z treściami pornograficznymi po molestowanie seksualne, wykorzystywanie do wykorzystywanie do pornografii, prostytucji, a także wszelkie formy zmuszania dziecka do aktywności seksualnej niewspółmiernej do jego wieku i dojrzałości psychofizycznej. Przemoc seksualna może prowadzić do problemów ze zdrowiem emocjonalnym i fizycznym, a także do obniżenia poczucia własnej wartości, ciężkich traum psychicznych, a długoterminowo do zaburzeń o charakterze depresyjnym lub lękowym, a także trudności tworzenia intymnych relacji w dorosłym życiu.
- Zaniedbania
Zaniedbanie względem dziecka to sytuacja, w której rodzice lub opiekunowie nie zapewniają podstawowych potrzeb dziecka, co prowadzi do narażenia go na negatywne skutki fizyczne, emocjonalne lub społeczne. Zaniedbanie może dotyczyć różnych aspektów życia dziecka, w tym jego zdrowia, edukacji, bezpieczeństwa i emocji.
- Zaniedbanie fizyczne: nieodpowiednie i nieregularne odżywienie, co prowadzić może do niedożywienia, otyłości lub innych chorób związanych z odżywianiem niewłaściwe warunki bytowe, takie jak brud utrudniający utrzymanie higieny osobistej, brak ogrzewania, odpowiedniego miejsca do nauki czy odpoczynku, niekontrolowanie stanu zdrowia dziecka oraz brak dostępu do niezbędnej opieki medycznej (np. ignorowanie chorób lub potrzeby szczepień).
- Zaniedbanie emocjonalne to między innymi ignorowanie potrzeb emocjonalnych dziecka, takich jak potrzeba miłości, wsparcia czy uznania, niezapewnienie dziecku odpowiednich relacji społecznych (np. pozbawianie kontaktu z rówieśnikami, co może prowadzić do izolacji), brak wsparcia w trudnych sytuacjach życiowych (np. poprzez przemoc ekonomiczną, bagatelizowanie problemów)
- Zaniedbanie edukacyjne może objawiać się poprzez nieposyłanie dziecka do szkoły lub niewłaściwe monitorowanie jego postępów w nauce, ignorowanie potrzeby nauki i rozwoju, co może skutkować problemami z koncentracją, niskimi wynikami w nauce lub zaburzeniami w relacjach z rówieśnikami.
Każda forma przemocy wobec dzieci jest poważnym naruszeniem ich praw i ma daleko idące konsekwencje dla ich zdrowia i dobrostanu psychicznego. Wczesne rozpoznawanie i interwencja są kluczowe w ochronie dzieci i wymaga zaangażowania rodziców, nauczycieli, specjalistów i całej społeczności w celu zapewnienia bezpieczeństwa i wsparcia.
Dlaczego dziecko – ofiara przemocy nie zgłasza problemu?
Dzieci doświadczające przemocy rzadko ujawniają swoje przeżycia wprost, na przykład mówiąc, że ich bliscy są powodem ich cierpienia. Dlaczego tak się dzieje? Powodów jest wiele
U małych dzieci jest to głownie brak zrozumienia sytuacji: Zwłaszcza młodsze dzieci mogą nie zdawać sobie sprawy, że doświadczają przemocy i mieć zbyt słaby aparat poznawczy, by zrozumieć w pełni swoją sytuację i językowy, by wyartykułować co im się dzieje. Mogą nie znać terminów ani nie rozumieć, że to, czego doświadczają, jest czymś złym lub nienormalnym, dlatego nie wiedzą, jak o tym mówić.
U dzieci starszych podstawową przyczyną może być strach przed konsekwencjami ujawnienia trudnej prawdy. Dzieci często boją się odwetu ze strony sprawcy przemocy. Mogą obawiać się, że jeśli ujawnią swoje przeżycia, sytuacja się pogorszy, a przemoc stanie się bardziej dotkliwa. Strach przed nieznanymi następstwami lub możliwą eskalacją przemocy powstrzymuje je przed szczerym wyrażeniem tego, co się dzieje.
U nastolatków świadomość konsekwencji ujawnienia sytuacji przemocowych w rodzinie lub szkole może być potęgowana poczuciem winy i wstydu. Ofiary przemocy mogą czuć się zawstydzone swoją sytuacją lub winić siebie za to, co się dzieje. Nierzadko sprawcy przemocy wmawiają dzieciom, że to one są odpowiedzialne za złe traktowanie, co prowadzi do wewnętrznego przekonania, że muszą to ukrywać.
Powszechnym problemem z poproszeniem przez dziecko – ofiarę przemocy o pomoc, zwłaszcza w małych społecznościach lokalnych, może być źle pojmowana lojalność wobec rodziny. Dzieci często nie chcą wyrządzić szkody swojej rodzinie, nawet jeśli doświadczają
w niej przemocy. Mogą odczuwać wewnętrzny konflikt między lojalnością wobec rodziców
a potrzebą pomocy i ochrony. Mogą też próbować w ten sposób chronić młodsze rodzeństwo lub słabszego rodzica, który też jest w roli ofiary.
Trudnością nie do pokonania może być też próba kontroli rodzica różnych aspektów życia dziecka i izolowanie go o dotoczenia społecznego. Ograniczanie kontaktów ofiary z osobami, które mogłyby zauważyć objawy przemocy i zaoferować pomoc, bywa świadomym działaniem, skutecznie zmniejszając szansę na ujawnienie zaniedbania lub nadużyć.
Wreszcie powodem braku działania ze trony ofiar może być, o zgrozo, brak zaufania do dorosłych. Dzieci mogą nie mieć zaufania do dorosłych, w tym nauczycieli czy opiekunów, często spowodowanego wcześniejszymi doświadczeniami odrzucenia czy braku wsparcia. Mogą nie wierzyć, że dorośli mogą lub chcą im pomóc.
Te powody pokazują, jak złożone mogą być procesy myślowe dzieci doświadczających przemocy i jak ważna jest rola otoczenia w wychwytywaniu subtelnych sygnałów wskazujących na problem oraz wspieraniu dzieci w ich trudnej sytuacji.
Widzisz? Reaguj! Symptomy przemocy
O tym, że w ich życiu dzieje się coś niepokojącego, mogą świadczyć różne sygnały obecne
w zachowaniu dziecka, zarówno w przedszkolu, szkole, jak i w relacjach z rówieśnikami. Przemoc, której doświadcza dziecko, może mieć bardzo negatywny, tragiczny wręcz wpływ na jego przyszłość. Wrodzony potencjał dziecka może zostać zaprzepaszczony, a problemy w zdrowiu psychicznym i fizycznym bywają nieodwracalne. Rozpoznanie symptomów przemocy na wczesnym etapie jest kluczowe dla zapewnienia dziecku odpowiedniej pomocy i ochrony. Poniżej przedstawiamy, jak można identyfikować oznaki przemocy fizycznej i psychicznej u dzieci.
Symptomy Przemocy Fizycznej
- Obrażenia: siniaki o różnym stadium gojenia się, oparzenia, zadrapania bez wyraźnej przyczyny lub w nietypowych miejscach, takich jak twarz, plecy czy pośladki, złamania częste „wypadki”, które dziecko opisuje w sposób niejasny lub niespójny.
- Zmiany w zachowaniu: dziecko może być płochliwe lub zalęknione, małomówne zwłaszcza w obecności osób dorosłych, z którymi do tej pory miało dobry kontakt. Czerwoną lampkę powinny zapalić także niekontrolowane wybuchy agresji fizycznej lub werbalnej, które mogą być sposobem na radzenie sobie z sytuacją przemocy.
- Zachowania obronne: dzieci mogą się kulić lub próbować chronić twarz, głowę lub brzuch, gdy ktoś podnosi rękę lub czyni gwałtowny ruch, nawet jeśli jest to tylko gest.
- Unikanie określonych osób: dziecko unika określonych dorosłych lub miejsc, które mogą być związane z doświadczeniem przemocy.
Symptomy przemocy psychicznej
- Niskie poczucie własnej wartości. Dziecko może wyrażać negatywne opinie o sobie, mówić, że jest „głupie” lub „bezwartościowe”. Często towarzyszy im brak wiary w swoje możliwości, lęk przed próbowaniem nowych rzeczy.
- Zaburzenia emocjonalne takie jak m.in. chroniczne poczucie smutku, depresja, wycofanie społeczne. Dzieci mogą przejawiać skrajne reakcje emocjonalne lub być zobojętniałe na emocje innych.
- Problemy w relacjach społecznych manifestujące się w trudności w nawiązywaniu i utrzymywaniu przyjaźni, czy bliższych relacji, skłonność do izolacji lub przeciwnie, desperackie próby uzyskania akceptacji od grupy rówieśniczej za wszelką cenę.
- Regres w rozwoju – cofanie się w rozwoju emocjonalnym lub edukacyjnym
i problemy z tym związane w postaci np. moczenia się, jąkania, trudności w nauce.
Czynniki ryzyka jako element diagnozy sytuacji dziecka
Rozpoznanie przemocy to nie tylko wymienione objawy, ale również ocena całego kontekstu, w jakim dorasta i rozwija się dziecko. Należy zwrócić między innymi uwagę na sytuację rodzinną. Uzależnienie jednego lub obojga rodziców, problemy finansowe, przemoc domowa są czynnikami wzmagającymi ryzyko przemocy wobec dzieci. Czynnikami ryzyka jest także ubóstwo i bezrobocie, potęgujące poziom stresu u dorosłych w otoczeniu dziecka, mniejsza dojrzałość emocjonalna opiekunów, brak prawidłowych wzorców wychowawczych („bici biją”).
Jak pomóc dziecku z potencjalnie przemocowego środowiska?
Rozpoznanie przemocy wobec dzieci to pierwszy krok do zapewnienia im bezpieczeństwa
i wsparcia. Kluczowe jest jednak, aby wiedzieć, jak najlepiej pomóc, gdy już podejrzewamy lub odkrywamy, że dziecko doświadcza przemocy.
- Słuchaj i obserwuj. Zachowaj wrażliwość. Dzieci doświadczające przemocy mogą mieć trudność z wyrażaniem swoich doświadczeń i emocji. Ważne jest, aby słuchać z uwagą, wykazywać zrozumienie i unikać osądzania. Pozwól dziecku mówić własnymi słowami, nie narzucając własnej interpretacji sytuacji. Bądź czujny na wszelkie zmiany w zachowaniu dziecka, takie jak nagła zmiana nastroju, wycofanie czy agresja. Często mogą być one sygnałem, że coś jest nie tak.
- Potwierdź obawy. Rozmawiając z dzieckiem daj mu poczucie bezpieczeństwa. Zapewnij dziecko, że jego uczucia są ważne i że ma pełne prawo do ich wyrażania. Daj zrozumienia, że zrobiłeś krok w kierunku zapewnienia bezpieczeństwa i że cokolwiek ci powie, nie będzie to jego winą. Unikaj Presji: Staraj się nie naciskać na ujawnianie szczegółów przemocy, jeśli nie jest gotowe. Bardzo ważne jest, aby dzieci czuły, że mają kontrolę nad rozmową i mogą samodzielnie decydować, co chcą ujawnić.
- Interwencja specjalistyczna. Skontaktuj się z profesjonalistami. Ważne jest, aby zgłosić wszelkie podejrzenia przemocy odpowiednim służbom, takim jak pomoc społeczna, organizacje pozarządowe zajmujące się ochroną dzieci lub psychologowie specjalizujący się w pracy z dziećmi doświadczającymi traumy. W przypadkach, w którym zagrożone jest zdrowie i życie dziecka skontaktuj się z policją. Zgłoszenie przemocy wobec dziecka powinno być priorytetem dla każdego, kto ma podejrzenia lub dowody świadczące o takim nadużyciu. Czasami dobrą drogą jest wdrożenie procedury Niebieskiej Karty.
- Edukacja i wsparcie. Dzieci nabierają zaufania do dorosłych i szybciej ujawniają przemoc, kiedy mają rzetelne informacje na temat tego czym ona jest i jak się przed nią chronić. Zapewnienie dziecku wiedzy o jego prawach i możliwości uzyskania pomocy jest tutaj kluczowe. Powinno ono znać podstawowe numery telefonów do instytucji, które mogą pomóc, np. telefon zaufania dla dzieci. Równie ważne jest tworzenie bezpiecznego środowiska, w którym istnieje przyzwolenie na wyrażanie emocji i poszukiwanie aktywności, które dadzą dziecku poczucie spokoju i stabilności – świetlice szkolne, środowiskowe i terapeutyczne, Domy Kultury, grupy i stowarzyszenia tworzone przez organizacje pozarządowe (koła zainteresowań, SKS – y, drużyna harcerska, Schola). Mogą one działać jako forma wspomagająca terapię i pomóc w przezwyciężeniu traumy. Rozwijaj sieć wsparcia wokół dziecka. Może to obejmować członków rodziny, nauczycieli, specjalistów szkolnych i innych dorosłych, którzy mogą zapewnić dodatkową pomoc emocjonalną i materialną. Jeśli jest taka możliwość dziecko po doświadczeniach przemocy powinno być także objęte specjalistyczną pomocą psychologiczną w postaci terapii indywidualnej lub rodzinnej. O to niestety w polskich warunkach wciąż jeszcze bardzo trudno.
Każdy krok podjęty w kierunku zapewnienia dziecku bezpieczeństwa i wsparcia emocjonalnego przyczynia się do jego zdrowego rozwoju i odbudowy zaufania do otaczającego świata. Przede wszystkim jednak trzeba skutecznie przerwać przemoc.